نٿالي جو ڪوٽ

سُپر ھاءِ وي رستي ڪراچيءَ کان حيدرآباد ويندي 39 ڪلوميٽر سفر ڪرڻ کان پوءِ جيڪڏھن ساڄي پاسي ڪچو رستو وٺي اٽڪل 3 ڪلوميٽر ٻيو پنڌ ڪبو ته ھڪ پُراڻي ڪوٽ جا آثار نظر ايندا، جيڪو بنھه پَٽ ٿيل آھي پر ان جو نقشو تيار ڪري سگھجي ٿو. ھي نٿالي جو ڪوٽ آھي. ڪي ماڻھو ھن کي ’آمري‛ به چون ٿا ڇاڪاڻ ته ڪنھن وقت اتي آمريءَ جو وڻ بيٺو ھو. ھي تقريباً چورس ڪوٽ ھو، جنھن جو ھر پاسو 485 فُٽ ھو. ڊٺل آثار ٻُڌائين ٿا ته ان جون ديوارون پٿر جون ھيون. ڪوٽ جو در اتر پاسي هو ۽ ڪوٽ جي پويان ڏکڻ پاسي نئه نل بازار جو لنگھه آهي.

ھي ڪوٽ يونين ڪائونسل درساڻو ڇنو جي حدن ۾ نئه بازار (جنھن تي الھھ ڏنو ماڳ آھي) ۽ نئه لنگھيجي جي وچ ۾ آھي. هي ڪوٽ ڄام نٿالو پُٽ سائينءَ ڏنو جوکيو جي نالي پويان آھي جيڪو جوکين جي سردار ڄام بجار جوکيي جو چاچو ھو. ھي قلعو جوکين ۽ ڪلمتين جي وچ ۾ لڳل جنگين دوران سن 1203ھه ۾ يا ان کان ترت پوءِ تباھه ٿيو ھو.

’جنگ ناما‛ (مرتب ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ) ۾ جوکين ۽ ڪلمتين جي لڙاين جو تفصيل سان ذڪر آھي. ھتي فقط نٿالي جي ڪوٽ جي حوالي سان ڪجھه احوال ورجائڻ شايد ضروري آھي. قصو چوي ٿو ته، ” مڪليءَ تي ڪرمتين ۽ جوکين جي وچ ۾ لڳل ھڪ جنگ ڪرمتين کٽي ھئي ... ان جنگ جو وير وٺڻ لاءِ جوکين وڏي جنگ جو سانڀائو ڪيو ۽ ان لاءِ ڄام بجار جي پُٽ چاڪر جوکيي کي موڪليائون، جنھن قدمن واري مقام تي ڪانڌين تي حملو ڪري وير وڌو. ان تي ڪرمتين مڪليءَ تي ٻي جنگ ڪرڻ جي تاريخ ڏني. ان جنگ ۾ ڪرمتين جو سردار مير مرزا ڪرمتي ھو ۽ جوکين جو اڳواڻ ڄام بجار جوکيو ھو. ٻي جنگ 1203 ھه ۾ مڪليءَ تي لڳي جنھن ۾ مير مرزا مارجي ويو ۽ جوکين جنگ کٽي. ’جنگ ناما‛ ۾ ڏنل ھڪ بيت موجب ان واقعي کان پوءِ ڪرمتين جوش ۾ اچي جوکين جا اھڙا يارھن ڪوٽ ڦُريا (تباھه ڪيا). انھن مان ھڪ کيراڻيءَ ۾ ’وڍئي جو ڪوٽ‛ به ڦُريائون. ٻين ڪوٽن جي نالن جي خبر نه ٿي پوي.

ھن ماڳ تي تاريخ کان آڳاٽي آباديءَ جا نشان به آھن جن ۾ ٺڪريون ۽ چقمقي پٿر جا بليڊ به شامل آھن.

هن ماڳ تائين منهنجي رهنمائي سائين امير حسين شاهه (ملير وارو) ڪئي.



گوربان ٽڪري

ڪراچيءَ کان 45 ڪلو ميٽر اوڀر ۾، ۽ سُپر ھاءِ وي تي نئه جرندو واري پُل کان 4 يا پنج ڪلوميٽر اُتر ۾ نئه مول جي ساڄي ڪپ تي ھڪ ٽڪريءَ جو نالو ’گور بان‛ آھي، اھا ھڪ ڪلوميٽر ڊگھي بُٺي ديھه ڪاٺوڙ ۾ واقع آھي. ڪي ماڻھو ان کي ’گوھر بان‛ چئي گوھر جتڻيءَ سان منسوب ڪن ٿا جيڪا رند ۽ لاشار جي وچ ۾ ٽيھن سالن تائين لڙاين جو سبب ٿي ھئي. ان ٽڪريءَ تي موجود ڪجھه رھائشي آثار ۽ پراڻيون قبرون سوال جي نشاني بڻجي تحقيق لاءِ واجھائين ٿيون.

اھي ڪنھن جون قبرون آھن ۽ اتي ڇو آھن؟ انھن سوالن جو تسلي بخش جواب ڏيڻ لاءِ ڪوبه ڪونه آھي. 1990-91 ڌاري جڏھن آئون اتي پھتس تڏھن ھڪ مقامي شخص مون کي ٻڌايو ھو ته ان سوال جو جواب ڳولڻ لاءِ قديم آثارن وارن ڪن صاحبن ھتي کوٽائي ڪرائي ھئي. اتي ڪي قبرون کوٽيل ۽ کُليل حالت ۾ موجود ھيون پر اڄ تائين ڪنھن به سوال جو جواب آرڪيالاجي کاتي جي ڪنھن به جرنل مان ڪونه مليو آھي.

ماستر بشير احمد جوکيو، جيڪو اصل ھن ئي علائقي جو آھي، چوي ٿو ته، ” ماڻھن زمين ۾ دفن خزاني جي تلاش ۾ اھا کوٽائي ڪئي آھي ۽ اھو ڪارنامو قديم آثارن واري کاتي جو نه آھي.‟ ماستر صاحب جي ڳالھه درست ٿي ڀانئجي ، جو اھڙو سلسلو سڄي ملڪ ۾ جاري آھي. ھوڏانھن، قديم آثارن وارن صاحبن به کوٽائيءَ جي ڪا دعويٰ ڪونه ڪئي آھي.

گوربان ٽڪريءَ تي موجود قبرن جو سلسلو عام رواجي نه آھي. انڪري ان بابت ھڪ کان وڌيڪ رايا گردش ۾ آھن. ھڪ راءِ اھا اھي ته اھي ڪافرن جو قبرون آھن پر انھن جو زمانو تاريخ کان آڳاٽو نه آھي. ٻي راءِ اھا آھي ته ھي چار پنج سؤ سال پُراڻيون بلوچن جون قبرون آھن. ھن وقت پاڻ انھن مان ڪنھن به خيال جي تصديق جي پوزيشن ۾ ڪونه آھيون، انڪري في الحال سر زمين تي موجود حقيقتن ڏانھن ڌيان ڏجي ته بھتر!

ھيءَ ٽڪريءَ تمام دلچسپ ماڳ تي آھي. اوڀر– اولھه رخ ۾ پکڙيل ھن ٽڪريءَ جي اوڀر ۾ نئه مول آھي، جنھن ۾ اڳتي ھلي نئه کديجي پوي ٿي، جيڪو گڏيل وھڪرو اڳتي ھلي نئه ملير سڏجي ٿو. ٽڪريءَ جي اولھه ۾ نئه جرندو آھي. گوربان ٽڪريءَ جي ٺيڪ اولھه ۾ ، نئه جرندو جي ٻئي ڀر ڪاٺوڙ جو خوبصورت ۽ سرسبز علائقو آھي. ٽڪريءَ جي ڏکڻ ۾ سخت پٿريلو علائقو آھي جتي ( 91-1990 ڌاري) مري قبيلي جي ماڻھن جو ڳوٺ ھو جيڪي ٻه ٽي سال اڳ اچي آباد ٿيا ھئا (خبر نه آھي ته اڃا به آھن يا نه). ان ڳوٺ وٽ ھڪ قدرتي چشمو ماڻھن جي جياپي جو سامان رھيو آھي. ٽڪريءَ جي اتر ۾ سُٺي آبادي ٿئي ٿي. بجليءَ جي اچڻ کان پوءِ علائقي ۾ ٽيوب ويل آباديءَ ۾ واڌاري جو سبب ٿيا آھن.

ٻن برساتي ندين جي موجودگيءَ سبب جَـرَ ۾ پاڻيءَ جو چڱو خاصو ذخيرو آھي، جڏھن ته ٻنھي نَئين جي پيٽ ۾ ڪٿي ڪٿي قدرتي کَڏن ۾ پاڻي ڪافي وقت تائين جمع رھي ٿو، جيڪو ڍورن ڍڳن کي ڪم ايندو آھي. اھڙو ئي ھڪ قدرتي پر غير مستقل ذخيرو گوربان ٽڪريءَ لڳ اوڀر طرف نئه مول ۾ آھي. ڪاٺوڙ ۽ گوربان ٽڪريءَ جي ڀرپاسي ۾ ڇُٽا، مڪراني، مري، جوکيا، رند، ٽالاڻي، ڊومڪي ۽ بروھي ويٺل ھئا. انھن جو پيشو زراعت، مال ۽ سنھي ٿلھي دڪانداري آھي.

ھن ماڳ ڏانھن منھنجو ڌيان لفظ ’گور‛ سبب ويو ھو. لفظ ’گور‛ ايراني تھذيب جي اثر اندازيءَ کي ظاھر ڪري ٿو. ’گور‛ معنيٰ ’زرتشتي‛، پر ھاڻي مقامي معنيٰ ۾ ’گور‛ جي معنيٰ آھي ڪافر! ھونئن، سنڌ جي ٽاڪرو علائقي ۾ اھڙيون بيشمار اڏاوتون موجود آھن جن کي ’گور بندي‛، ’گَـوَر بندي، ’گوھر بند‛ يا ’گبر بند‛ چيو ويندو آھي، دلچسپ ڳالھه وري اھا ته انھن مان اڪثر آثار تاريخ کان آڳاٽا يا اسلامي دور کان اڳ، يعني ڪافرن جا آھن.