هاڻوڪي حالت

�سڻ سان موهن جي دڙي وارو عظيم تلاءُ ياد اچي ٿو. اهي تلاءُ ٺاهڻ لاءِ ٽاڪرو ڌرتي کي تري تائين کوٽي پوءِ تري کان وٺي زمين جي سطح تائين چئني پاسن کان سرون ۽ پلستر هڻي تلائن کي سهڻو ڪيو ويو هو. وچ واري وڏي تلاءُ ۾ هيٺ لهڻ لاءِ ڏاڪڻيون ٺاهيون ويون هيون، جيڪي اڃا تائين قائم آهن.

ڪوٽ ۾ هن وقت سڀ کان نمايان عمارت هڪ شاهي مسجد جي آهي جيڪا ڏسڻ وائسڻ ۾ دابگير مسجد جي همعصر لڳي ٿي. مسجد ۾ سنڌ جي روايتي نيري اڇي ڪاشيءَ جو ڪم ٿيل هو، جيڪا مسجد جي اندرين حصي ۾ اڃا به ڏسي سگهجي ٿي، هتي سنگ تراشي به ڏسڻ وٽان آهي. مسجد جي محراب ۾ (دابگير مسجد وانگر) جيڪڏهن پٿر جو ڪو ڪم ٿيل هو ته ان جي هاڻي ڪا ٿوري ثابتي باقي بچي آهي. البت منبر جي ڏاڪن تي ٿيل گلڪاري نفاست پرکڻ لاءِ ڪافي آهي.

جيتوڻيڪ مسجد جو گنبذ ڊهي چڪو آهي، پر گنبذ جا بچيل حصا اڏاوت جي لحاظ کان ماهرن لاءِ دلچسپ ٿي سگهن ٿا. ڇو ته گنبذ جا رکيل بنياد روايتي بنيادن کان مختلف محسوس ٿين ٿا. مسجد جو وڏو محرابي در اوڀر طرف کان آهي. ڏکڻ ۽ اتر کان شاهي دريون اٿس. شڪ ٿئي ٿو ته اهي دريون ڪنهن وقت ۾ در هئا. مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ ٻاهرين پاسي کان هئي.

ڪلان ڪوٽ مندر هندن لاءِ اهم تيرٿ آستان آهي. منهنجي راءِ ۾ هي ڪالي مندر ئي ’ڪلان ڪوٽ‘ نالي جو بنياد آهي. ايئن ٿو لڳي ته هي ڪالي مندر هن هنڌ ڪلان ڪوٽ جي اڏاوت کان اڳ به موجود هو ۽ جيئن ئي هتي ڪوٽ اڏايو ويو، ان ڪري هن ڪوٽ کي هن مندر جي حوالي سان سڃاڻپ ملي. مندر لڳ قائم قديم عمارت جي ڇت 90-1989 تائين قائم هئي پر هاڻي ڊهي چڪي آهي. مندر کي پنج دريون ۽ ٽي محرابي دروازا آهن. آڏو بت رکڻ جي جاءِ آهي. مندر کي اڇي رنگ جو پلستر ۽ ان تي سهڻي گلڪاري ڪئي وئي هئي، اکڙيل پلستر تي ڪٿي ڪٿي گلڪاري جا ڦٽل رنگ اڃا به ڏسجن ٿا.

هن مندر جي اهميت اها آهي ته هنگلاج ڏانهن ويندڙ هندو ياتري جيڪي پنهنجو روايتي سفر مڪليءَ واري مندر مان شروع ڪندا هئا، سفر شروع ڪرڻ کان اڳ ڪلان ڪوٽ مندر جي ياترا ضرور ڪندا هئا. هاڻي اهي روايتي پنڌ ڪونه رهيا آهن. پر اڄ به هتي ڪي ڪي هندو تيرٿ ياترا لاءِ ايندا رهن ٿا. مندر جي سنڀال ڪنهن جي به هٿ ۾ نه آهي ۽ ڪو به ماڻهو حفاظت لاءِ مقرر ٿيل نه آهي.

مڪليءَ واري ڪالي مندر جو ذڪر آيو آهي ته آئون مناسب سمجهان ٿو ته مڪليءَ جي نالي جو ڇيد به ٿئي. هن وقت اسان وٽ ’مائي مڪلي‘ ۽ ’مڪته لي‘ واريون روايتون سامهون رکيون وڃن ٿيون. پر حقيقت اها آهي ته اهي نالا اسلام جي اچڻ کان پوءَ لفظ ’مڪلي‘ کي اسلامي نسبت ڏيڻ جون ڪوششون آهن. محمد بن قاسم جي آمد کان اڳ به اها ٽڪري موجود هئي ۽ ان وقت به هن علائقي ۾ ڪالي ديويءَ جي پوڄا هلندڙ هئي. اسان ڏسون ٿا ته شِو ۽ ڪاليءَ جا مندر گهڻو ڪري اهڙن ماڳن تي آهن، جتي جبل ۽ پاڻي موجود هو. ڪلان ڪوٽ وٽ به ساڳي صورتحال آهي ۽ مڪليءَ وٽ به.

مڪليءَ واري مندر ۾ قديم وقتن کان هڪ کوهه کنيو ويو هو، جنهن بابت روايت جوڙي وئي آهي ته ان کوهه ۾ پاڻي هنگور ندي کان اچي ٿو، هنگور ندي وٽ هنگلاج مندر آهي جيڪو ڪراچي کان اٽڪل ڏيڍ سئو ميل اولهه اولهه اتر ۾ آهي. مڪليءَ وارو مندر اصل ۾ ’مها ڪالي‘ جو مندر آهي. اهو ئي لفظ ’مها ڪالي‘ وقت سان مختصر ٿي ويل محسوس ٿئي ٿو، بلڪل ايئن، جيئن ’ڪلان ڪوٽ‘ ’ڪالي ڪوٽ‘ مان ڦُٽي نڪتل آهي.

جيتوڻيڪ ڪلان ڪوٽ جا نالا وقت جي حاڪمن به بدلائي تغلق آباد ۽ تغرل آباد ڪيا، ان جي باوجود ڪلان ڪوٽ وارو اصلوڪو نالو جيئرو رهيو آهي. نالو باقي رکڻ جي قوت جيتري بادشاهن کي هوندي آهي، ان کان گهڻي وڌيڪ عقيدي کي هوندي آهي. ان ڪري لفظ ’مڪلي‘ توڙي ’ڪلان ڪوٽ‘ جو بنياد ’مها ڪالي‘ ۽ ’ڪالي‘ ۾ ڳولڻ گهرجي. جيتوڻيڪ ’ڪالي ديوي‘ هاڻي مڪلي جي سڃاڻپ نه رهي آهي. (روزانه برسات،12 مارچ 1995)



مـڪـلـيءَ جـون پُـوريـل غـارون



ٺٽي بابت هڪ تعارفي شعر آهي:

”تهتهه ڪه آن جزيره بلا دست پُر ڪـهـف

درياش يڪ طرف شُد و پنج آب يڪ طرف.“

يعني: ٺٽو جيڪو هڪ ٻيٽ آهي، اهو علائقو غارن سان ڀريل آهي، ان جي هڪ پاسي درياهه آهي، ته ٻئي پاسي پنج آب (سنڌو درياهه).

اهو شعر فيروز شاهه تغلق جي زماني ۾ 1388_ 1351ع جي شاعر مطاهر شاهه جو آهي. ٿورڙو ئي غور ڪجي ته اهو شعر خاص طور ٺٽي بدران مڪليءَ واري ٽَڪريءَ سان ٺهڪندڙ نظر ايندو. ٺٽو ته ميداني ٻيٽ هو پر غارون مڪليءَ جي ٽڪريءَ ۾ ديوي مندر کان وٺي پير پٺي تائين آهن، جن مان اڪثر مندرن، ۽ سنياسين جي آستانن طور مشهور آهن. سچ پچ ته اڃا تائين اهي غارون به پوريءَ طرح دريافت نه ٿيون آهن، يا ڳوليون ئي نه ويون آهن.

اها جنوري 1992 جي ڳالهه آهي ، جڏهن مون مڪليءَ وارين ٽڪرين ۾ الڳ نوعيت جون غارون ڏٺيون. مان يقيناََ اهي غارون ڏسي نه سگهان ها جيڪڏهن ٺٽو هسٽاريڪل سوسائٽي منهنجي رهنمائي نه ڪري ها.

ان ڏينهن تي مون ڪلان ڪوٽ جو نقشو پئي ٺاهيو. لڳاتار ٽن ڏينهن جي ماپن کان پوءِ جڏهن مان پنهنجو ڪم مڪمل ڪرڻ تي هئس ته ڪنهن مقامي ماڻهوءَ هڪ اطلاع ڏنو:”هن ڪوٽ مان هڪ سرنگهه ڪڍي وئي هئي، بادشاهه ڪوٽ تي حملي جي وقت ان سرنگهه مان لنگهي پري وڃي نڪرندا هئا!“

اهو ماڻهو ڪوٽ جي حدن اندر سرنگهه جو مُنهن ته ڏيکاري نه سگهيو، البت ٻڌايائين ته ڪلان ڪوٽ کان ڇهه ميل ڏکڻ ۾ سرنگهه جو ٻيو منهن آهي.

”هائو، برابر آهي! هسٽاريڪل سوسائٽيءَ جي محمد امين شيخ به خاطري ڏني، ”اسان به ٻڌو آهي، مونکي اهو ماڻهو به سُجهي، جيڪو اسان کي ان سرنگهه جو ٻيو ڇيڙو ڏيکاري سگهندو.“ اهو ماڻهو ناٿو خان جوکيو هو.

ناٿو خان ڳوٺ مولا بخش جوکيو، ديهه ڏوماڻيءَ جو ويٺل هو. آئون ان ڄاڻايل سرنگهه جي منهن تائين جيپ ذريعي ويو هئس، ڇاڪاڻ ته اهو ٽاڪرو پنڌ آهي.

پر اها سرنگهه نه هئي. هيءُ قديم غارن جو هڪ سلسلو هو جيڪو انساني هٿن جو ڪمال آهي. جلد ئي اسان کي ان سرنگهه (غار) جي ڀر پاسي ۾ ساڳي نوعيت جي ٻي غار به نظر آئي، تفصيلي معائني مان اندازو ٿيو ته اهڙيون گهٽ ۾ گهٽ ٽي غارون مٽيءَ سان ڀرجي ڍڪجي چڪيون آهن. پر ان مهل گهڻي حيرت ٿي، جڏهن مقامي ٻڪرارن ٻڌايو ته، ”ڀر پاسي ۾ اهڙيون ڏهاڪو کن غارون هيون، جن مان پنج ڇهه غارون سيمينٽ فيڪٽريءَ جي سرگرمين سبب ڪجهه سالن اندر بلڪل لٽجي ويون آهن، جيتوڻيڪ ٽڪرن جو اهو پاسو سيمينٽ فيڪٽريءَ لاءِ کنيل زمين جي حدن کان ٻاهر آهي.

هي غارون م