هدايت منگي

۽ هدايت منگي به هليو ويو

... تنوير عباسيءَ کانپوءِ هدايت منگي به هليو ويو.
ڇا هن دنيا مان ”واڪ آئوٽ“ جي رسم هلي پئي آهي؟
هي ڪهڙو احتجاج آهي جو چڱا ڀلا ماڻهو چپ چاپ ڌرتيءَ سان ناتا ٽوڙي هڪ اڻڏٺي دنيا ڏانهن هلي پون ٿا.
ڇا هيءَ دنيا رهڻ جي لائق نه رهي آهي يا تنوير ۽ هدايت جهڙن ماڻهن لاءِ هيءَ ڌرتي هاڻي سوڙهي ٿي وئي آهي.
جي اهو ئي سچ آهي ته پوءِ اي دل تون هتي ڇا پئي ڪرين؟ هل ته اتي هلون جتي سنگت ڪٺي ٿي آهي. هن ڌرتيءَ تي دوست هاڻي تمام ٿورا وڃي بچيا آهن. خدا کين دنيا جون رونقون نصيب ڪري.
سن 1978ع ۾، جڏهن جنرل ضياءَ الحق جي مارشل لا دوران پريس تي پابندي پئي هئي ۽ صحافي ان پابنديءَ جي خلاف گرفتاريون ڏيئي ڦٽڪا کائي رهيا هئا. تڏهن سنگت هدايت منگيءَ سان چرچا ڪندي هئي، ”سؤٽ! جيڪڏهن تو گرفتاري ڏني ته فوجي پريشان ٿي ويندا... هو تنهنجو سنهڙو بت ٽڪٽڪيءَ تي ڪيئن ٻڌندا؟... شايد هو چهبڪ کي ٽڪٽڪيءَ تي چاڙهي، توکي چهبڪ ٿي سٽيندا!“ هدايت ان ڀوڳ تي مخصوص انداز ۾ ٽهڪ ڏيئي چوندو هو، ”هائو! ايئن ئي ته ڪندا ني! او هيئن!“ پوءِ هڪ آڱر اڀي ڪري ان تي ٻي آڱر هڻندو هو.
جنهن هدايت منگيءَ کي نه ڏٺو، سو ڪيوبا جي شاعر هوسي مارتيءَ جي تصوير ڏسي، کيس ڪا نه ڪا جهلڪ نظر اچي ويندي. جڏهن آئون 1980ع ۾ جيل ڀيڙو ٿيو هئس، تڏهن ادبي دنيا سان منهنجو ناتو هدايت منگيءَ جي ذريعي جڙيل رهيو. آئون مُترش جي فرضي نالي سان کيس ڪراچي سينٽرل جيل مان خط لکندو هئس ۽ هدايت اهي خط ۽ موڪليل مواد هلال جي ادبي صفحي ۾ شايع ڪندو هو. جيتوڻيڪ مون کيس اهو ڪو نه لکيو هو ته مترش اصل ۾ ڪير آهي پر هو ذهين هو ۽ سمجهي ويو هو ته اهو ڪير آهي جيڪو ڏانهس خاص لهجي ۾ خط لکي رهيو آهي.
خوبصورت هينڊ رائٽنگ ۽ سچن جذبن جو مالڪ هدايت منگي دل جو ڪمزور ڪو نه هو پر اها اسي واري ڏهاڪي جي پڇاڙي يا نوي واري ڏهاڪي جي شروعات هئي جڏهن ڪراچيءَ ۾ دهشتگردن امن جي ڳچيءَ ۾ هٿ وڌا ۽ پيٽ ۾ ڇرو ٽنبيو هو. ان زماني ۾ ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌي ماڻهو دهشتگردن جو ٽارگيٽ هو. اها دهشت ڪراچيءَ جي نرين ۾ ويهي رهي هئي ۽ اها ٻوسٽ هدايت منگيءَ ڪافي شدت سان محسوس ڪئي هئي. ان ڪري اهو ئي ٿيو جيڪو ڪنهن حساس ۽ غير محفوظ ماڻهوءَ سان ٿي سگهي ٿو. هدايت منگي دل جو مريض ٿي پيو ۽ وڃي سول اسپتال ڪراچيءَ ۾ دل جي وارڊ ۾ داخل ٿيو.
پوءِ هدايت ڪراچي ڇڏي لاڙڪاڻي موٽي ويو. سنگت کيس بار بار ڪراچي موٽڻ جو چيو جتي هن لاءِ روزگار جا دروازا کليل هئا ... دوستن کيس زور ڀرڻ لاءِ ايئن به چيو ته، ”تون دهشتگردن کان ڊنو آهين!“ پر هو چوندو هو، ”ڊاڪٽرن مون کي ڪراچي جي دونهاٽيل ماحول مان نڪرڻ لاءِ چيو آهي.“ هدايت چڱو ڪيو جو لاڙڪاڻي موٽي ويو. ڪراچي هاڻي اها ڪو نه رهي هئي جنهن ۾ ڪڏهن فضيلتون هيون.
آئون 1971ع کان ڪراچيءَ ۾ پيو رهان پر مون کي ان وقت به ڪراچيءَ ۾ فضيلتون نظر ڪونه آيون هيون. 74ـ1973ع ۾ ته هتي سنڌين جو وڏو قتلام ٿيو هو. ان زماني جون اخبارون خاص ڪري هلال پاڪستان جا پرچا شاهدي ڏيندا ته سنڌي ٻوليءَ واري بل جي موٽ ۾ ڪراچي ۾ رهندڙ ’مقدس پاڪستانين‘ سنڌين کي ڪهڙا تحفا ڏنا.
آئون، هدايت منگيءَ جو ذڪر ڪندي ان تلخ دور جو احوال کڻي ويٺو آهيان جنهن ۾ هدايت جي جواني گذري ۽ جيڪو دور هدايت منگيءَ واري ٽهيءَ لاءِ وڏي الميي وارو هو. الميا ته ٻيا به هئا: ون يونٽ، 1965ع ۽ 1971ع واري جنگاڻ، اوڀر بنگال ۾ آپريشن، پاڪستان تي هڪ صوبي جي حاڪميت، بلوچستان ۾ آپريشن، ذوالفقار علي ڀٽي کي ڦاسي، جمهوريت تي بار بار راتاها، ٽارچر ڪئمپن ۽ قيد خانن ۾ سياسي ڪارڪنن جا خون، مهانگائي، بيروزگاري، ڌاڙيوالي ۽ نيٺ شهرن ۾ دهشتگردي ... ... هڪ نظرياتي ماڻهو انهن سڀني المين جو وڏو اثر وٺي ٿو، جيڪو هدايت به ورتو.
هدايت منگيءَ لاءِ اتساهه جا ڏينهن غالباً هلال پاڪستان ۾ ملازمت وارا هئا جڏهن هن جيڪي چاهيو سو لکيو ۽ ڇپيو سنڌي ادبي سنگت ڪراچيءَ سندس ذهن کي ٺاهيو ۽ ٺپيو، سماج وادي تنظيم جيڪا هن وقت وکري چڪي آهي ڪنهن وقت سندس آدرشي پارٽي هئي. جڏهن اها به ختم ٿي وئي ۽ هدايت لاڙڪاڻي وڃي چڪو، تڏهن سندس ٽارگيٽ پنهنجي ڪٽنب جي ڀلائي وڃي بچيو. اها حياتيءَ جي ڊگهي ۾ ڊگهي ۽ اڻٿڪ جنگ هوندي آهي. جيڪا ٽين دنيا ۾ هر ماڻهوءَ کي اڪيلي سر وڙهڻي پوندي آهي.
لاڙڪاڻي ۾ سندس سرگرمين ۽ دوستن جو دائرو اهو ئي رهيو، جيڪو جوانيءَ کان هو. ممڪن آهي ته انهن سان ڪي رواجي رُساما به ٿيا هجن پر زندگي ته رسڻ ۽ پرچڻ جو نالو آهي. ڀلا! ڪي همخيال ۽ ٿورڙا دوست علي شير، شعيب، درمحمد، محمد علي پٺاڻ، رزاق مهر، انور، بدر، منظور ڪوهيار، ڪجهه ٻيا ۽ هڪ استاد سوڀو! هدايت منگي به انهن کان ڪيترو پري وڃي ٿي سگهيو؟ هاڻي ”واڪ آئوٽ“ کانپوءِ ڪيترو پري تائين ويندو؟ جيڪي پوئتي آهن، سي به نيٺ اها ئي واٽ وٺي سندس پويان ويندا.
هدايت منگي، اسان سان ٿر ڏانهن ننگرپارڪر تائين پهرين سفر جو ساٿي به هو، تڏهن روڊ رستا ڪونه هئا، کيکڙن جو سفر هو. ان کانپوءِ هو ٿر سيمينار جي موقعي تي اسان کي نگرپارڪر ۾ حيران پريشان گڏيو هو، سندس سنگت جنهن سان هو لاڙڪاڻي کان گڏجي آيو هو، کيس خبر نه آهي ته ڇو اتي ئي ڇڏي هلي وئي هئي. پوءِ هدايت اسان سان گڏ حيدرآباد تائين آيو هو. ان کانپوءِ هو شايد وري ٿر نه ويو. قد بت جو هلڪو ڦلڪو هدايت جڏهن ڪارونجهر گهمڻ هليو ته گوڙڌري ۾ هڪ وڏي ڇِپ تي پير رکي چيائين، ”سنڀالجانءِ ڪارونجهر اچانءِ ٿو ... متان وزن جهلي نه سگهين!“ ايئن ٽهڪڙن جو جهان سندس اندر ۾ هو.
هدايت لاڙڪاڻي سان پنهنجو رشتو چڱيءَ طرح نڀايو. هو هتان جي باشعور قلمڪارن سان علم کيتر ۾ ڪم ڪندو رهيو. موهن جي دڙي سان قربت سبب قديم آثارن سان عشق ڪيائين ۽ لاڙڪاڻي جي اوسي پاسي ۾ قديم دڙن ۽ ٺلهن جي نشاندهي ڪندو رهيو. اهي ننڍا ننڍا مضمون شايد سندس گهر ڀاتين وٽ، نه ته اخبارن ۾ خاص ڪري هلال پاڪستان ۾ محفوظ هوندا، هدايت منگي شاهه لطيف جي سُرن تي ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻي تان هفتيوار پروگرام ڪندو رهيو هو. هي هڪ سٺو سلسلو هو. مون کي اميد آهي ته اهو محفوظ هوندو ۽ هڪ ڏينهن ڪتابي صورت ۾ اسان کي پڙهڻ لاءِ ملندو.
هدايت منگي صحافت، شاعري ۽ ڪهاڻيءَ جي ميدان ۾ ڏاڍيون خوبصورت شيون ڏنيون. سندس هڪ ڪهاڻي ميٽروپوليٽن ڪراچيءَ جي پس منظر ۾ آهي. ڪهاڻيءَ جو نالو منهنجي ذهن تان لهي ويو آهي باقي ان جو پلاٽ ۽ ڪردار ڪڏهن به وساري نه سگهندس. ڪهاڻيءَ جو مرڪزي ڪردار هڪ پٺاڻ هو، جيڪو شهر ۾ چوڪيداري ڪندو هو. سندس ڪٽنب پنهنجي اباڻي گهر (سرحدي جبلن) ۾ هو. خط ذريعي رابطو هئس، جنهن ۾ گهر ٻ