هليلي مقبرا

هليلي مقبرا
ٽپهري ٿي چڪي هئي، اسان وٽ جيپ هئي، ”ڇا هليلي وارا مقبرا ڏسڻ جيترو وقت نڪري ايندو؟“
”تڪڙ ڪبي ته ممڪن آهي. واهي پانڌيءَ کان 8_7 ڪلوميٽر اڌ ڪلاڪ جيپ جو پنڌ آهي. ايڏانهن في الحال پڪو روڊ نٿو وڃي. اهو ئي رستو اڳتي ٽنڊي رحيم ۽ گاجي شاهه هليو ويندو. نئه هليلي انهن جي ڏکڻ کان اتر رخ ۾ وهي ٿي.“ عباس جنگواڻيءَ چيو. اسان اتي پهچڻ ۾ دير نه ڪئي.
هي سڀ سردارن جا مقبرا آهن. ڪامپليڪس ته ايڪڙ کن ۾ پکڙيل هوندو پر سڄو قبرستان ست اَٺ ايڪڙ والاري ويندو. ان نئه هليليءَ جي اڀرندي ڪپ تي جنگواڻي جمالي ويٺا آهن. انهن جنگواڻين جا عاليشان مقبرا ٽالپرن جي دور جا يادگار آهن ۽ ڏسڻ سان عام مقبرن جي ڀيٽ ۾ ڪِي قدر ڊگها يا اُڀا لڳن ٿا.
مقبرن جي هن مچي يا ڪامپليڪس ۾ گهٽ ۾ گهٽ ڏهه مقبرا، هڪ رانڪ ۽ هڪ مسجد ٺهيل آهي. ڪامپليڪس ۾ سڀ کان اهم مقبرو ’جنگو خان‘ جو آهي جنهن جي نالي سان کيرٿر ٿر تي ’جنگو ٺوٺ’ ماڳ آهي. هي اهو ساڳيو ڪردار آهي جنهن جي جنگ ڳمڙاچ ڍوري (جهانگارن ۽ ڪائي جي وچ ۾) لڳ بُلهي کوسي سان ٿي هئي. جنگو خان جمالي ميان نصير جو همعصر هو. سندس ئي نالي پٺيان هي قبيلو جنگواڻي سڏجي ٿو. جنگوءَ جا ٻه پٽ هئا: شهداد خان ۽ رحيم خان. جنگوءَ کان پوءِ پڳ شهداد تي آئي. جيڪو هليليءَ ۾ رهيو، رحيم خان ڪلهوڙن جي ڏينهن ۾ ئي ٽنڊو رحيم ٻڌايو جيڪو هليلي ۽ گاجي شاهه جي وچ تي آهي. جنگو خان جو مقبرو ٻنهي تجرن کان ڏکڻ ۾ شاهي ۽ ڪشادي قبي سان آهي. ان تي اڇو رنگ ٿيل آهي. مقبري جي چئني ڪنڊن تي مٿي ننڍڙا مناري نما ٺلهه ٺاهيا ويا آهن. ديوارن ۾ محرابي طاقچن جي آرائش اٿس. جنگو خان جي مقبري ۾ ٽي قبرون آهن.
هن ڪامپليڪس ۾ ٿلهين ديوارن سان چيرولي پلستر ٿيل مقبرا اندرين پاسي کان تيز شوخ رنگن ۾ چِٽيل آهن. سڀني مقبرن ۾ ڳُتيل گلڪاري آهي جنهن ۾ اڇي فرش تي ڳوڙهو ناسي، ميٽوڙي هيڊو ۽ سائو رنگ فراخدليءَ سان استعمال ٿيل آهي. آرائشي حاشيا ۽ پئنل خوب گلڪاري ڪيا ويا آهن. انهن ۾ انساني يا حيواني شبيهه بلڪل نه آهي.
مقبرن جا گنبذ به مختلف نمونن جا آهن. جنگو خان جي چؤڪور شاهي مقبري تي اَٺ ڪُنڊي ڍيڍيءَ مٿان ڪشادو گنبذ آهي. پر هن قبرستان ۾ ٻه تجرنما گنبذ به آهن، هڪ مسجد جي مٿان ۽ ٻيو هڪ مقبرو جيڪو شايد عورتن جو آهي. هن ڪامپليڪس ۾ ٻين دلچسپ اڏاوتن مان هڪ ڇٽي نما مقبرو آهي جنهن کي هر پاسي کان ٽي ٽي کليل محرابي لنگهه آهن. اهو باره دري نما مقبرو هڪ اوچي ٿلهي تي ٺهيل آهي، چيرولي پلستر ٿيل اٿس ۽ اوڀر کان ٻه ٽي اوچا ڏاڪا اٿس ۽ گنبذ هيٺان ٽي قبرون آهن، وچ واري قبر سڌي آهي البت پاسن واريون قبرون ڪرنگهيدار آهن. اهي به چيرولي پلستر ٿيل آهن. اها ڇٽي تجري مسجد جي ڀر ۾ آهي. ٻي دلچسپ عمارت هڪ رانڪ جي آهي، جنهن ۾ ٿلهي تي قبرون آهن. هن رانڪ تي به چيرولي پلستر ٿيل آهي. چؤديواريءَ تي به ڪنگرا آهن، رانڪ تي پهرين نظر سان مسجد جو گمان ٿئي ٿو. هتي سڀني مقبرن جا در اوڀر کان آهن، سواءِ هڪ تجري مقبري جي. ڪافي مقبرن جي اڏاوت اڌ ۾ رهجي ويل لڳي ٿي جن ۾ لحدي ٿلها ۽ مقبرن جون در دريون ته ٺهيل آهن پر لحدون اڃا تائين خالي آهن. ڪن مقبرن تي گنبذ رکجي نه سگهيا آهن.
جيئن ته سنڌي ٻوليءَ ۾ افقي ڊگهائيءَ واري گنبذ (vault) لاءِ ڪو جدا نالو نه آهي، انڪري ان جي متبادل طور تجردار، تجر نما يا تجري گنبذ جو اصطلاح استعمال ڪيو ويو آهي. تجر نما گنبذ جا ٻئي ڇيڙا سڌا هوندا آهن. انهن جا مختلف قسم ٿين ٿا. انهن ۾ wagon vaulted roof اڌ گول ۾ ٿيندي آهي پر ان جا پاسا سڌا هوندا آهن. ٻيو قسم ’ٽيوب‘ tunnel vault سڏبو آهي. گنبذ جو هڪ قسم ’اڌ گنبذ‘ half tomb هوندو آهي. ۽ تجر جو هڪ قسم مَنسرڊ mansard سڏبو آهي جنهن جا ٻئي ڇيڙا اندر تي مڙيل هوندا آهن.