هڪ جيل ۾ بک هڙتال، ٻئي ۾ شاهي دعوت

3 سيپٽمبر 1995ع
هڪ جيل ۾ بک هڙتال، ٻئي ۾ شاهي دعوت

سنڌ جي وڏي وزير سيد عبدالله شاهه جڏهن خيرپور جيل جو دورو ڪيو ته کيس اهي ڏينهن ضرور ياد آيا هوندا، جڏهن جيل خانا ايم آر ڊي جدوجهد دوران جمهوريت جي سپاهين سان ڀرجي ويا هئا. مارشل لا واري دور ۾ سنڌ جو شايد ئي ڪو ڪٽنب بچيو هجي، جنهن جو ڪو نه ڪو فرد قيد خاني جي مضبوط ديوارن جي پويان نه ڌڪيو ويو هجي! پر جڏهن ڪو قيدي قيد جي ديوارن مان ٻاهر نڪري ٿو ته آزاد دنيا جا مسئلا هن کي ايئن وڪوڙيٿا وڃن جو جيل محض هڪ ڀوائتو خواب رهجي وڃي ٿو. سنڌ جو وڏو وزير به شايد پراڻا ڏينهن وساري ويٺو هو. شڪر آهي ته وري به جيل ياد ته آيو. قيد جون گهڙيون لا شعور ۾ ان زخمي پکيءَ وانگر هر وقت ڦڙ ڦڙ ڪنديون رهنديون آهن، جيڪو خاردار تارن ۾ ڦاسي پيو هجي. اهو ڪو اهڙو شاعراڻو تصور ته نه آهي، جنهن کي ڪو شخص ياد رکڻ چاهي، پر اهي يادگيريون ياد رکڻ ضروري آهن، خاص ڪري انهن کي جيڪي ڪالهه جيل ۾ هئا ۽ اڄ حڪومت ۾ آهن.
ڀلي ته ايڪيهين صدي اسان کان فقط پنجن ڪلوميٽرن جي پنڌ تي اچي پهتي هجي، سنڌ جا قيد خانا اڄ به 18هين ۽ 19هين صديءَ ۾ بيٺا آهن ۽ هن سيٽلائيٽ ڳوٺ جا هي قيد مغلن جي دور جي تهه خانن کان مختلف ڪو نه آهن. سچي ڳالهه ته اها آهي ته جڏهن به ڪو انسان نئون قيدي بڻجي جيل جي ماڙيءَ کان اندر پير پائي ٿو ۽ هٿڪڙين جو ڇڻڪو ٿئي ٿو تڏهن هن وسيع فطرت جي ڳلن تان اهو قيدي اک جي لڙڪ وانگر ٽمي جهوليءَ ۾ جذب ٿي وڃي ٿو. جيل جا قاعدا قانون ۽ عدالتن جون سزائون جزائون پنهنجي جاءِ تي! پر جڏهن ڪو ماڻهو قيد خاني جي اندر پهچي وڃي ٿو تڏهن اهو سراسر انصاف جو حقدار ٿئي ٿو ظلم جو نه. حڪومت يا قانون جڏهن ڪنهن شخص کي جيل ۾ وجهي ڇڏيو ته ان کانپوءِ باقي ڇا ٿو بچي؟ عملي طور تي ٿئي ايئن ٿو ته جيل جي ماڙيءَ جي اندرين پاسي ڪنهن کي به داخل ٿيڻ جي موڪل نٿي ملي سواءِ قيدين ۽ ظلم جي. قانون، انصاف ۽ انسانيت سڀ جا سڀ ماڙيءَ کان ٻاهر ملاقاتين وانگر بيهجي ويندا آهن.
جيل مينوئل جيتوڻيڪ مدي خارج ٿي چڪو آهي، ان هوندي به جيڪڏهن ان تي عمل ڪيو وڃي ته به فرق محسوس ڪري سگهبو. ڪيترائي جيل سپرنٽينڊنٽ ڪنهن قيديءَ جي هٿ ۾ جيل مينوئل جو ڪتاب ڏسي پنهنجي اختيار کي چئلينج محسوس ڪن ٿا، اهي اهو قطعي پسند نٿا ڪن ته قيدين کي سندن حق معلوم هجن. هڪ تجويز اها به ڏيئي سگهجي ٿي ته هر قيديءَ کي جيل ۾ گهڙڻ مهل جيل جي قاعدن قانونن جو اڙدو ۽ سنڌيءَ ۾ ڇپايل ڪتاب مطالعي لاءِ لازمي طور ڏنو وڃي ته جيئن قيدي پنهنجن حقن ۽ فرضن کان واقف هجن. ٻي تجويز اها ئي پراڻي آهي ته قيدين کي جهنگلي جانور نه، انسان سمجهيو وڃي.
جيل جي قانون موجب جيل سپرنٽينڊنٽ جي اجازت کانسواءِ ريڊيو به رکي نٿو سگهجي، ٽي وي ته پري جي ڳالهه آهي، پر جيل سپرنٽينڊنٽ ٻڌائيندو ته اهي اختيار هوم سيڪريٽريءَ وٽ آهن. قانون جي انهن حصن تي عمل نه ڪيو ويندو آهي. جن سان عام قيديءَ لاءِ ڪا ڀلائي ڳنڍيل هجي، پر انهن حصن تي ضرور عمل ڪيو ويندو آهي، جيڪي قيديءَ لاءِ ڏکن جو سبب بڻجن. ان کان ڪو به انڪاري ڪري نه سگهندو ته اباثر قيدي لڪ چوريءَ يا زور زبردستي سان ريڊيو ۽ ٽي وي جيلن ۾ استعمال ڪندا رهيا آهن. سوال اهو آهي ته ڇا ان سان ڪو فرق پئجي وڃي ٿو؟ جيڪڏهن قيدين ڪو ڊرامو ڏسي ورتو يا خبرون ٻڌي ورتيون يا راڳ ڀيرويءَ تي ڪنڌ لوڏيو ته ان سان جيل جي ڊسيپلين ۾ ڪهڙو فرق پئجي وڃي ٿو؟ اها ته بهتر ڳالهه آهي ته قيدين ڪي گهڙيون اهڙيون گذاريون جو سندن ذهن ٺاپر ۾ رهيا. خالي ذهن شيطان جو ورڪشاپ هوندو آهي. ان ڪري قيدين جو ذهن جيترو وندريل هجي اوترو بهتر! جيڪڏهن هي بيرڪ ۾ هڪ ٽي وي سيٽ سرڪاري طور رکيل هجي ته جيڪر ڪيڏو نه چڱو!
پر هي ته اهي تجويزون آهن جن سان قيدي ذهن وندريل رهن ٿا. وڌيڪ ضروري اهو آهي ته جيل جو تصور به بدلائي نئون ڪيو وڃي. غير سرڪاري تنظيمن کي جيل هلائڻ ۾ شريڪ ڪيو وڃي. ڳالهه سرڪار کي ڪو نه وڻندي، پر هندستان جي هڪ جيلر خاتون ڪرن بيدي اتي جيڪي تجربا ڪيا آهن، انهن جي شاندار نتيجن کي پنهنجائڻ جي ضرورت آهي. سياسي قيدي شديد ڀوڳنائن ۾ آهن ۽ انهن جون دانهون جيل جون ديوارون اڪري اخبارن تائين پهچن ٿيون. پر وڌيڪ مظلوم ته اهي آهن جيڪي سياسي قيدي نه آهن ۽ سماج جي بيدرديءَ سبب جيل ته پهچي ويا پر انهن جي رڙ جبل ٽپڻ ته ٺهيو، بيرڪ ۽ کوليءَ جي سلاخن جي اندر گهٽجيو وڃي.
خيرپور جيل ۾ قيدين سان وڏي وزير جي ملاقات ۽ دعوت ان مهل عجيب لڳي، جڏهن ساڳئي ڏينهن تي حيدرآباد جيل ۾ 20 قيدين بند وارڊ ۾ لڳاتار ڇهين ڏينهن به بک هڙتال جاري رکي ۽ سندن رڙين جا اهي پڙاڏا ٻڌڻ ۾ آيا، جيڪي انساني حقن وارين تنظيمن کي مدد لاءِ پڪارڻ مهل گونجيا هئا. هڪ جيل ۾ قيدي بک هڙتال تي آهن ۽ ٻئي جيل ۾ وڏي وزير جي حڪمن تي قيدين لاءِ چڪن برياني، ڳاڙهو ٻوڙ ۽ زردي جون ديڳيون پهچن ته ان کي ڇا چئجي؟ هيءَ همدردي آهي يا زخمن تي لوڻ ٻرڪڻ؟
سياست جي ريل گاڏيءَ جي هڪ اسٽيشن اسلام آباد هوندي آهي ۽ ٻي راولپنڊي جيل. اها ڪا سٺي روايت نه آهي، پر جڏهن ايئن آهي ته پوءِ ان ريل گاڏيءَ جي مسافرن کي چئن ڏينهن ۾ خراب ڏينهن به ياد رکڻا پوندا آهن. جيڪڏهن ضياءُ الحق جي دور ۾ جيلن جي حالت خراب هئي ۽ سياسي يا غير سياسي قيدي وڏي عذاب ۾ هئا ته اڄوڪي صورتحال ڪا مختلف ته ڪو نه آهي. بڇڙن مان ته چڱائي جي ڪا اميد ڪو نه هئي، پر جڏهن چڱن جو دور هلي رهيو آهي ته جيلن ۾ ڪن چڱين روايتن جو بنياد پئجي وڃي ته چڱو! چڱي روايت هڪ ڏينهن جو پلاءُ زردو نه، مستقل طور فضيلتن ۽ انساني جذبن جو احترام آهي. جيل جا قانون ڪايا پلٽ گهرن ٿا. هي وقت گذري ويو ته ان کي موٽائي نه سگهبو.