هڪ دوزخ کان ٻئي دوزخ تائين ڊوڙون

14 نومبر 1995ع
هڪ دوزخ کان ٻئي دوزخ تائين ڊوڙون

بنگالي بنگلاديش مان نڪري دهليءَ وٽان ٿيندا، راجستان مان ڦيرو ڪڇ يا راجستان مان هندستان جي سرحد ٽپي پاڪستان اچي رهيا اهن.اها دستاويزي رپورٽ ڪنهن ٻئي نه خود هندستان جي ”زي“ ٽي ويءَ ڏني جيڪا اڄڪلهه ڀارت ۾ ايم ڪيو ايم جي ترجمان ٿي پئي آهي. زي ٽي وي جو ”سچ“ پي ٽي ويءَ کان مختلف ڪونهي. بس! ڪوشش اها ٿي ڪئي وڃي ته ڪوڙ اهڙيءَ طرح ٻڌايو وڃي جو سچ لڳي!
بنگلاديش ۽ سنڌ جي سرحدن جي وچ ۾ هوائي مفاصلو هڪ هزار ميلن کان گهٽ نه آهي، زميني رستي سان اچبو ته قصو ڏيڍ پوڻن ٻن هزار ميلن کان گهٽ نه بيهندو. تعجب آهي ته بنگلا ديش مان غير قانوني طور نڪتل ماڻهن کي ڏيڍ هزار ميلن جي پنڌ هندستان جي ڪا به ايجنسي نه ٿي جهلي! هو اوپرا ماڻهو صحيح سلامت ۽ خير خوبيءَ سان سڄو هندستان ۽ ان جون سڀ ماٿريون اڪري ٿو ۽ سنڌ جي ڊيلٽا ۾ داخل ٿي وڃن ٿا، شايد وٽن ڪا سليمان ٽوپي هوندي آهي. اڄ سوچڻ جي ڳالهه فقط اها آهي ته ڇا پاڪستان ۾ آيل سڀ بنگالي سچ پچ بنگلا ديشي آهن يا اهي هندستان واري اولهه بنگال جو باشندا آهن جن کي هندستان آباديءَ جي لوڊشيڊنگ يا ڪنهن ٻئي مقصد لاءِ پاڪستان ۾ داخل ڪري رهيو اهي؟ زي ٽي ويءَ پاڪستان ۾ بهارين ۽ بنگالين جي ”حقن“ جي وڪالت اهڙي ريت ڪئي، ڄڻ انهن جو ڪيس وڙهي رهي هجي!
هاڻي جڏهن بنگله ديش يا اولهه بنگال (هندستان) جي ماڻهن پاڻ لاءِ ”پاڪستاني بنگالي“ جو ٺپو ٺهرايو آهي تڏهن ٻيو ڪجهه به نه ٿيو آهي سواءِ ان جي ته حڪومت پاڪستان جون اهي سڀ حڪومتون جيڪي 1947ع کان وٺي اڄ تائين قائم ٿيون، عوامي عدالت جي ڪٽهڙي ۾ بيهجي ويون آهن ته ان سوال جو جواب ڏين ته هنن پنهنجي پنهنجي وقت ۾ ڪهڙي رٿابندي ڪئي جو هر ٻئي ملڪ جو ماڻهو جڏهن پاڻ کي ”فلاڻو پاڪستاني“ چئي کپ کوڙي ويهي رهي ٿو، تڏهن ان کي آئين ”ڇو؟“ به نٿو ڪري سگهي؟
وزارت داخله لاءِ هن وقت هڪ عدد اهم سوال اهو به آهي ته ان معاملي جي پڙتال به ڪئي وڃي ته خود بهارين ۽ بنگالين ۾ ڪيترا هندستاني آهن؟ زي ٽي ويءَ پاڪستانين کان هڪ دلچسپ سوال به ڪيو ”توهان اهو ڇو وساري ويٺا آهيو ته ڪالهه توهان به هندستاني مسلمان هئا، جو اڄ ٻين هندستاني مسلمانن کي قبول نٿا ڪيون؟“ ان سوال جي جواب حڪومت ته خبر ناهي ڪهڙو ڏيندي پر ان سوال جو جواب سنڌ وارن پاران اهو آهي ته ”هن بوتل ۾ جيڪو شراب آهي، اهو ئي آهي، ڪنهن ليبل بدلائڻ سان شراب ڪو نه بدلجندو آهي!“ هڪ ليبل هندستان چنبڙائڻ گهري ٿو ۽ ٻيو ليبل تاريخ هنيو آهي. سنڌ ڪالهه به سنڌ هئي ۽ اڄ به آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته هاڻي ”آباديءَ جي ملاوٽ“ سبب سنڌي سماج جو رنگ روپ بدلجي ويو آهي.
بنگالين، بهارين ۽ ٻي خلق جي لڏ پلاڻ کي انساني بنيادن تي ڏسڻ جي گنجائش تڏهن هئي جڏهن اهي سنڌ جي مقامي ماڻهوءَ جي بنيادي حقن جي خلاف نه وڃن ها! سنڌ جي ماڻهن کي شڪ آهي ته اهي هڪ اهري جنگ جي رٿابنديءَ هيٺ سنڌ ۾ داخل ٿيا آهن جيڪا سڀاڻي سنڌ لاءِ وڏو ڏچو ثابت ٿيڻي آهي. جيڪڏهن ايئن نه آهي ته پوءِ غير جمهوري قوتون سندن ساٿاري ٿي ڇو بيٺيون آهن؟ اسان کي اهو قطعي نه وسارڻ گهرجي ته اڳرائيءَ جو ارادو ڪندڙ هر ملڪ سڀ کان پهرين لڏ پلاڻ ذريعي آباديءَ جو مسئلو پيدا ڪندو آهي ۽ جواز پيدا ڪندو اهي.
ان هوندي به زي ٽي ويءَ جڏهن بدين مان لڏي راجستان ويل هڪ ڪولهي ڪٽنب جو انٽرويو ڏنو ته سنڌ جي ماڻهن جون اکيون ڏوهه جي احساس سان هيٺ جهڪي ويون. اهو ڪولهي ڪٽنب بدين جي ڪنهن ظالم زميندار جي جڪڙ کان نڪري ڀڳو هو. هو رات جي پهر ۾ چپ چاپ پنهنجا ٻار ۽ ٻچا ۽ مال ڪاهي ٿر جي ريگستان ۾ نڪري پيا ۽ منزلون ڪندا هڪ رات سرحد ٽپي وڃي هن پار پهتا ۽ گرفتار ٿيا. هڪ ڪولهڻ انٽرويوءَ وٺندڙ آڏو هٿ ٻڌي چئي رهي هئي ”خدا جي واسطي اسان کي ان دوزخ ۾ واپس نه موڪليو جتان اسان نڪري آيا آهيون!“ اسان سنڌ وارن ته سنڌ کي بهشت ٿي سمجهيو پر هي ڇا جو سنڌ جا آدي لوڪ سنڌ کي دوزخ سمجهي ان مان ڀڄي نڪتا آهن! هڪ پوڙهي ڪولهيءَ چيو ” اسان جو زميندار اسان کي هندو هجڻ جو مهڻو ڏيئي اکيون ڏيکاريندو هو، عزتون لٽيندو هو ۽ ظلم ڪندو هو.“ سنڌ جا عام شهري هن المئي تي ان ڪولهي ڪٽنب آڏو شرمسار آهن پر اهو نٿا ڄاڻن ته هيل تائين ڪيترا ڪولهي ۽ ڀيل بي رحم زميندارن جي ظلمن کان ڀڄي ملڪ جون سرحدون اڪري ويا آهن؟
هندو ڪٽنب ته زميندارن جي ظلم کان يا ٻين ڏاڍن مڙسن جي ڏاڍاين کان ملڪ جون سرهدون اڪري ٿا وڃن پر انهن کان اهو سوال به پڇي سگهجي ٿو ته ڀائو! ڇا ظلم رڳو ڪولهي، ڀيل ۽ ميگهواڙ سان آهي؟ هن جنڊ ۾ ته مسلمان هاري به اٽو ٿي رهيا آهن. ڇا توهان اهو اهو نٿا ڄاڻو ته ڪيترن نجي جيلن مان مسلمان هاري، مرد، عورتون ۽ ٻار نڪتا آهن؟ هي هندو يا مسلمان جو سوال نه آهي. سوال صرف اهو آهي ته جهنم هر هنڌ آهي.بنگله ديش ۾ به جهنم آهي، سنڌ ۾ به ۽ هندستان ۾ به. ڏاڍن مرسن هر هنڌ جهنم جاکورا قائم ڪري رکيا اهن. ڪڏهن ان کوري ۾ ٻارڻ لاءِ بنگله ديش مان ”ٻارڻ“ سنڌ ڏانهن موڪليو وڃي ٿو ته ڪڏهن سنڌ مان راجستان ڏانهن لڏ پلاڻ کي همٿايو وڃي ٿو. اهو فيصلو ته هاڻي هر ان ماڻهوءَ کي ڪرڻو آهي جيڪو هڪ جهنم مان ٻئي جهنم ڏانهن ”ٻارڻ“ ٿيڻ لاءِ لڏي ٿو. سوال ان بهشت کي ٻيهر بهشت ڪرڻ جو آهي، جنهن کي جهنم بڻايو ويو آهي. لڏڻ مان ته ڪجهه به ورڻو نه آهي. نه بنگله ديش مان، نه سنڌ مان. اها ته هڪ کڏ مان نڪري ٻي کڏ ۾ ڪرڻ جي ڳالهه آهي.
شايد اهو وقت اچي پڳو آهي جڏهن سرحدون ٽپايل ماڻهن کي ”ٻارڻ“ بڻائن جي ارادي تي عمل ٿيڻو آهي. ڪراچيءَ ۾ شهرين جو موت ان ئي سلسلي جي ڪڙي ٿي لڳي. بهارين ۽ بنگالين ۽ هندستان جي وڪالت پنهنجي جاءِ تي اهي پر هاڻي ڀارتي وزيراعطم نرسمهارائو کي به پاڪستان جي ”پناهه گيرن“ جي ”رحم جوڳي“ حالت تي روئڻ آيو آهي. چاڻڪيه نيتي پنهنجو ڪم ڪري رهي آهي. نرسمهارائو جڏهن مولانا ابوالڪلام آزاد جي اڳڪٿيءَ جو ورجاءُ ڪري ٿو ته اصل ۾ هو ايم ڪيو ايم جي پٺي ٺپري رهيو آهي. مولانا آزاد جيڪي چيو سو ان حد تائين درست هو ته، ”بهشت جي ڳولا ۾ رلڻ کان بهتر آهي ته ان ڌرتي کي بهشت ٺاهيو، جتي توهان رهو ٿا.“ پر جڏهن نرسمهارائو سندس لفظ ورجائي ٿو ته سندس نيت مختلف آهي، هو ”مهاجرن“ جي حالت (جيڪا پاڪستان ۾ سڀني قومن کان بهتر آهي) تي افسوس ظاهر ڪندي چوي ٿو ته ”جيڪي ماڻهو هڪ نئين وطن لاءِ پنهنجي سر زمين ڇڏي ويا هئا اهي، اتي وڃي به پناهگير بڻجي ويا آهن... انساني تاريخ ۾ اهڙو ڪو ٻيو مثال نه آهي جتي هڪ نئين ملڪ جي قيام لاءِ ويندڙ ماڻهو پناهگير ٿي ويا هجن.“
پهرين ڳالهه ته جيئن پاڪستان ٺهيو، اهڙو مثال به دنيا ۾ ورلي ملندو، ٻي ڳالهه ته هندستان مان لڏي آيل ماڻهو پاڪستان ۾ ”پناهگيرن“ وانگر تنبن ۾ رهيل نه آهن بلڪه ملڪ جون سڀ کان بهتر شهري سهوليتون، ملڪيتون ۽ مکيه ادارن ۾ نوڪريون ماڻي رهيا آهن، ڇا هو نٿو ڏسي ته سنڌ جي شهرن تي ڪنه