هڪ مقدس تحرير جنهن جو احترام نه ٿيو

23مارچ 1996ع
هڪ مقدس تحرير جنهن جو احترام نه ٿيو

23 مارچ موٽي آئي پر اهو سياستدان نه موٽيو جنهن 3 مارچ 1943ع تي سنڌ اسيمبليءَ ۾ بيهي پاڪستان جو ٺهراءُ پيش ڪيو هو. 23 مارچ 1940ع واري ان ٺهراءَ کي اڄ 56 سال مڪمل ٿي چڪا آهن جيڪو آل انڊيا مسلم ليگ جي سالياني اجلاس ۾ لاهور ۾ بحال ڪيو ويو هو پر ان ٺهراءَ جي ٽنهي اهم نڪتن کي اڄ تائين مان نه ملي سگهيو، حيرت آهي ته ان ٺهراءَ جي روح جي ڀڃڪڙي ڪرن جي باوجود نڪ جي پڪائيءَ سان لاهور ۾ پاڪستان واري ٺهراءُ جي ياد ۾ منارو قائم ڪيو ويو.
جنهن ماڻهوءَ لاهور ڏٺو آهي، هن اهو يادگار به ڏٺو آهي ۽ جنهن ماڻهو لاهور نه ڏٺو آهي، هن يادگار جو فوٽو ڏٺو آهي. ان يادگار جي شڪل صورت سڀني کي ياد آهي ۽ ”عام معلومات“ جو هڪ سوال اهي. اسلام آباد توڙي ڪراچي ۽ لاهور جي ايوانن ۾ ويٺل هڪ هڪ شخص ان يادگار جي تصوير ذهن ۾ کڻي گهمي ٿو پر هنن کي جيڪڏهن ياد نه آهي ته اهو ٺهراءُ ياد نه آهي جنهن جي ياد ۾ يادگار ٺهيو آهي. ڀلي ته کڻي هي منارو ويهين صديءَ جي پوئين اڌ ۾ ٺهيو پر ايئن ٿو لڳي ته مصر جي اهرامن ۾ لکيل تحريرن وانگر ان يادگار جي تحرير کي ڪو به ايوان ۽ ڪنهن به ايوان ۾ ويٺل ڪو به عوامي نمائندو پڙهي نه سگهيو آهي.
مصر جي اهرامن ۾ موجود تحريرون پڙهجي چڪيون آهن توڻي جو اها ٻولي به ماضيءَ ۾ دفن ٿي چڪي آهي. نيت هجي ته پڙهڻ ڏکيو نه اهي. موهن جي دڙي جي تحرير پڙهڻ لاءِ به جتن ٿي رهيا آهن، نيٺ اها به پڙهجي ويندي پر جيڪڏهن ڪا تحرير پڙهجي نٿي سگهي ته اها ”قرارداد پاڪستان“ آهي جنهن جي حيثيت مقدس ڪتابن جي تحرير وانگر مقدس ته آهي پر ان کي ملڪ جي شودر طبقي (عوام) جي ڪنن تي پوڻ کان جهلڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي وئي آهي. ڀلا مقدس تحريرون شودرن جي ڪنن تي پيون ته پوءِ انهن جو تقدس ڪيئن باقي رهندو؟
مقدس تحريرن جو احترام ضروري هوندو آهي. احترام ڪرن جي معنيٰ اها ناهي ته ان تحرير کي ستن ڪپڙن م ويڙهي ڪٻٽ جي سڀ کان اتاهين خاني ۾ رکي ڇڏجي ۽ سمهڻ مهل ڌيان ڪجي ته پير اوڏانهن نه ٿين! مقدس تحريرون پڙهڻ ۽ انهن جي روح تي عمل ڪرڻ لاءِ هونديون آهن. ”قرارداد پاڪستان“ جي ڪهڙي پئراگراف تي عمل ٿيو؟ ۽ ان جي روح کي لاڳو ڪرڻ جي ڪهڙي ڪوشش ڪئي وئي؟ مقدس تحريرن جا رکوال ان سوال جو جواب ڏئي ڪو نه سگهندا ڇاڪاڻ ته هاڻي هو پاڻ به ان مقدس تحرير سان متفق ڪو نه اهن. هو، هن مقدس تحرير تي پير رکي ان کي لتاڙي اڳتي نڪري چڪا آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته اهو پاڪستان جي پيڙهه جو هڪ اهڙو بنيادي دستاويز آهي جنهن کي پنهنجي جاءِ تان هٽائي نٿو سگهجي. جيڪڏهن اهو پيڙهه جو پٿر پنهنجي جاءِ تان هٽي ويو ته پوءِ پاڪستان جي قيام لاءِ ڏنل جواز ڌڙام سان اچي ڦهڪو ڪندو. جڏهن جواز ئي باقي نه رهندو پوءِ وجود جي ڇا معني؟ ان ڪري ”قرارداد پاڪستان“ ڪٻٽ ۾ سنڀالي پئي آهي ۽ مينار پاڪستان به لاهور ۾ بيهاريو ويو آهي. اهي قائم ۽ دائم رهندا پوءِ کڻي عملي طرح ”متروڪ“ ئي ڇو نه هجن!
23 مارچ 1940ع وارو ٺهراءُ ڪو واعدو نه، فيصلو ڏئي ٿو. پئرا نمبر-1 چوي ٿو ته، ”اهڙو ڪو به آئين هن ملڪ ۾ قابل عمل نه هوندو يا مسلمانن کي قبول نه هوندو جيستائين اهو هيٺين بنيادي اصولن هيٺ جوڙيو وڃي، جهڙوڪ: جاگرافيائي طور هڪٻئي سان مليل يونٽن جي اهڙي حد بند ڪئي وڃي ۽ انهن علائقن جي اهڙي جوڙ جڪ ڪئي وڃي جو هندستان جي اتر-اولهه ۽ اوڀر وارا علائقا جتي مسلمان اڪثريت ۾ آهن پاڻ ۾ گڏجي آزاد رياستون ٺاهي سگهن، جيڪي خود مختيار هجڻ گهرجن.“ پئرا نمبر-1 ۾ توڻي بين پئراگرافن ۾ اهو ڪٿي به لکيل نه آهي ته انهن ”خودمختيار آزاد رياستن“ ڏانهن اتر يا وچ يا ڏکڻ هندستان جا مسلمان لڏي ويندا. پئرا-1 ۾ واضح طور اهڙين ”آزاد رياستن“ جي تشڪيل جو فيصلو ڏنو ويو آهي جيڪي ”Autonomous and sovereign“ (خودمختيار) هوندوين. پر اسان پاڪستان ۾ نه ”آزاد رياستون“ ڏٺيون ۽ ”خود مختيار يونٽ.“ هٿئون انهن تجويز ٿيل رياستن ڏانهن ٻاهريان ماڻهو اچڻ ڏنا ويا جيڪي هاڻي انهن يونٽن جي ورهاڱي جو مطالبو ڪرڻ لڳا آهن.
قرارداد پاڪستان جو پئرا-2 جيڪو اقليتن بابت آهي چوي ٿو ”انهن يونٽن (رياستن) ۽ علائقن جي اقليتي، مذهبي، اقتصادي، سياسي، انتظامي ۽ ٻين حقن ۽ مفادن جي تحفظ لاءِ سندن صلاح سان اثرائتيون ضمانتون مهيا ڪيون وڃن ۽ هندستان جي ٻين علائقن ۾، جتي مسلمان ٿورائيءَ ۾ آهن. انهن ۽ ٻين اقليتن جي مذهبي، ثقافتي، اقتصادي، سياسي، انتظامي ۽ ٻين حقن ۽ مفادن جي تحفظ لاءِ سندن صلاح سان آئين ۾ خصوصي اثرائتيون ضمانتون مهيا ڪيون وڃن،“ پاڪستان جي آئين ۾ اقليتن لاءِ موجود ضمانتون اطمينان ڏيندڙ آهن پر عملي طرح اقليتون ڪيتري حد تائين مطمئن يا خوفزده آهن؟ اهو اڄ به هڪ اهم سوال آهي. ڪير نٿو ڄاڻي ته هندن جي وڏي آبادي پاڪستان مان لڏي چڪي آهي، ماڻهو هرو ڀرو ڪو نه لڏيندا آهن، ماڻهو تڏهن لڏيندا آهن جڏهن سندن جيئڻ حرام ٿي وڃي.
قرارداد پاڪستان ۾ آزاد رياستن يا يونٽن جي فيڊريشن جي ڳالهه ڪئي وئي هئي پر پتو تڏهن پيو جڏهن 1958ع ۾ صوبا به پنهنجا وجود وڃائي ويٺا ۽ سڀ ڪجهه ”ون يونٽ“ ٿي ويو. پوءِ، ون يونٽ به ايڏو ئي مقدس ٿي ويو جيڏي قرارداد پاڪستان هئي پر وقت آيو ته ون يونٽ به ڊهي پيو، جيڪا شئي غير فطري هجي، اها گهڻا ڏينهن هلندي؟
هاڻي به چوڻ لاءِ چار صوبا آهن پر حقيقت ۾ هڪ مضبوط وفاق آهي جنهن ۾ چئني صوبن جي حيثيت ايئن آهي جيئن دهليءَ جي فتح کان ٿورو اڳ بهادر شاهه ظفر جي، انگلينڊ جي شهنشاهيت جي آڏو هئي جو مسڪين دهليءَ کان ٻاهر به انگريز جي اجازت بنا وڃي نه سگهندو هو.
قرارداد پاڪستان جي ٽين ۽ آخري پئراگراف ۾ (اجلاس جي) ورڪنگ ڪميٽيءَ کي اختيار ڏنو ويو ته اها ”انهن بنيادي اصولن هيٺ اهڙي آئين لاءِ تياري ڪري جنهن ۾ واسطيدار علائقن کي سمورا اختيار جهڙوڪ دفاع، پرڏيهي معاملا، مواصلات، ڪسٽم ۽ اهڙا ٻيا ضروري معاملا سونپل هجن. اڄ اسان کي انهن مان ڪا به شئي بي اختيار صوبن وٽ نظر ڪو نه ٿي اچي. اهي اسم ته پري جي ڳالهه آهن، معدني ذخيرا ۽ قدرتي وسيلا به وفاق جي نالي ۾ ڪنهن هنڌ جمع آهن. 1970ع ۾ اوڀر پاڪستان جي عوامي ليگ پاران ڇهه نڪاتي پروگرام ۾ صوبن لاءِ جيڪا وڌيڪ خودمختياري گهري وئي هئي، ان ۾ دفاع، مواصلات ۽ پرڏيهي معاملا وفاق وٽ ئي رهڻ جي سفارش به ڪئي وئي هئي پر وفاق کي اها ڳالهه به پسند ڪو نه آئي ۽ وفاق تي قابض اختيارين انڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو. نتيجي ۾ بنگله ديش سامهون آيو.
بنگله ديش کي جدا ٿي ڇا مليو؟ اهو بنگالي پاڻ ڄاڻن. اسان لاءِ سبق اهو آهي ته قومون پنهنجا هٿ وڍيل ڏسڻ نه ٿيون چاهين. ڪا قوم سوڙهه محسوس ڪندي ته مزاحمت ڪندي. وڙهي جند ڇڏائي سگهي ته بنگله ديش ٺهندو، نه ته ايئن ٿيندو ته ماڻهو لڏڻ شروع ڪندا. ڳالهه رڳو هندن جي لڏڻ جي نه آهي، جيڪو ماڻهو لڏي سگهي ٿو يا جنهن وٽ لڏڻ جا وسيلا آهن اهو چپ چاپ لڏي ٿو وڃي. حڪومت پاڪستان چاهي ته هڪ �