هڪ ڊٺل گهر جو نقشو

2 فيبروري 1996ع
هڪ ڊٺل گهر جو نقشو

سنڌ ۾ بيروزگارن جو تعداد 30 لک ٿي ويو آهي. ڪراچيءَ ۾ ڪي ٽي سيءَ جي آمدني پنجاهه سيڪڙو گهٽجي وئي آهي. انگلينڊ ۽ آمريڪا جي ادارن ايل ايم سيءَ جي ڊگري مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو آهي. ٺٽي ضلعي ۾ 100 ننڍين صنعتن وارو زون قائم ڪرڻ واري رٿا ناڪام ٿي وئي آهي. ٻيلي کاتي جي ملازمن جي پگهارن جي پورت وڻن جي واڍيءَ مان ڪرڻ جي ڳالهه سامهون آئي اهي. ڇا انهن سڀني ننڍين وڏين بي ربط خبرن جو پاڻ ۾ ڪو تعلق يا رابطو آهي؟ ظاهري طور تي نظر نٿو اچي پر اهي سڀ ڳالهيون ڪٿي نه ڪٿي پاڻ ۾ ڳنڍيل آهن. ڀلي ته کڻي اسان کي انهن جو پاڻ ۾ ڪو ٻيو ناتو نظر نه اچي انهن سڀني جو تعلق سنڌ سان آهي. اهي سڀ واقعا ان ڊٺل گهر جي نقشي جا تفصيل آهن جنهن کي اسان سنڌ چئون ٿا.
تعليم، روزگار ۽ ترقيءَ جو گراف ڳڻتي ظاهر ڪري ٿو ۽ اهي سڀ ڳڻتيون سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻهن جي حوالي سان آهن. اهي سڀ هڪ ڏينهن جون خبرون آهن. ان ئي ڏينهن جون ٻيون خبرون هڪ هنڌ گڏ ڪبيون ته سنڌ جي صورت ايڏي ڀوائتي نظر ايندي جو ڪنهن کي اعتبار ئي نه ايندو ته اها سنڌ جنهن جي عظمت جو نالو کڻي قسم کنيا ويندا آهن اصل ۾ ڪٿي بيٺي آهي ۽ اسان ڪهڙي ماحول ۾ جيئون ٿا! اچو ته آئينو ڏسون ۽ پوءِ هڪ ٻئي کان سوال ڪيون.
سينٽرل جيل خيرپور ۾ قيدين تي آپريشن ان کانپوءِ ٿيو جڏهن انساني هقن واري تنظيم سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ پٽيشن داخل ڪئي. موٽ ۾ انصاف اجهو ان ريت مليو ته جيل ۾ سپاهين قيدين تي حملو ڪري 30 ڄڻن کي زخمي ڪري وڌو ۽ 141 ڄڻن کي ڏنڊا ٻيڙيون هڻي بند وارڊ ڪري ڇڏيو. خيرپور جيل ۾ ئي 250 قيدي بيمار آهن ۽ وقت به وقت قيدين جي موت جون خبرون اينديون رهنديون آهن. پير جو ڳوٺ پوليس ڳوٺ جيئن جوڻيجي تي چڙهائي ڪري 10 ڄڻا گرفتار ڪيا، عورتن کي مارڪٽ ڪئي، صحافين کي سر عام اگهاڙو ڪري تشدد ڪيو ويو. ڪوٽڏيجيءَ مان 70 سالن جو پوڙهو ٽن پٽن ۽ ڀائٽي سميت جهلي رتورت ڪيو ويو. ظلم کان آزادي لاءِ 50 هزار رپيا رشوت گهري وئي ۽ گهر مان ڏاج ڦري ويا.
ٽنڊي آدم ويجهو پوليس مقابلي ۾ مارجي ويل ڌاڙيل گل ڏاهريءَ جي ماءُ ۽ ڀيڻ ٿاڻي تي لاش وصول ڪرڻ مهل روئڻ پٽڻ بدران لاڏا ڳاتا ۽ لاڏن جي گونج ۾ لاش کڻائي ويون. مائٽن کي پنهنجا ارمان پورا ڪرڻا آهن پوءِ کڻي اولاد ڌاڙيل ٿي خدا جي خلق کي آزاريندي هجي! رهزن پنهنجو ڪم ڪن ٿا ۽ مائٽ پنهنجيون ذميواريون پوريون ڪن ٿا. سکر لڳ 8 هٿياربند صالح پٽ لڳ ڀيلن جي شاديءَ تي چڙهائي ڪري ڪنوار جي ڀيڻ اغوا ڪري وڃن ٿا ۽ گهوٽ جو ڀاءُ ماري وجهن ٿا ۽ شادي ماتم ۾ بدلجي وڃي ٿي.
جيئي سنڌ قومي محاذ جي هڪ اڳواڻ بشير قريشيءَ جي ٺٽي جي هڪ خاص عدالت ۾ اهڙي ڪيس ۾ شنوائي ٿئي ٿي، جيڪو جنرل ضياءَ الحق جي وقت ۾ ”بغاوت ڪيس“ طور رجسٽر ٿيو. ٽنڊي جان محمد ڪاليج جي شاگردن تي اين ايس ايس او وارا همراهه واٽ ويندي حملو ڪن ٿا. ايم پي اي مهرو مل جي عزيزن کي اغوا ڪندڙ ڌاڙيل پوليس جو گهيرو ٽوڙي نڪري وڃن ٿا ۽ سانگهڙ ضلعي جا 1500 سپاهي ڏسندا رهجي وڃن ٿا. شڪارپور لڳ پوليس وارن تي فوجي سپاهي فقط ان ڪري فائرنگ ڪن ٿا جو قيدي کڻي ويندڙ پوليس وين فوجين جي گاڏي کان اڳ ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. ان واقعي ۾ 6 ڄڻا زخمي ٿيا، ٻن جي حالت نازڪ اهي. انصاف اهو ٿيو ته پوليس وارن ۽ قيدين جي وين تي ”ڏاڍن مڙسن“ پاڻ قبضو ڪري کين هٿيڪو ڪري ورتو.
ان آئيني مان اڃا به گهڻا منظر ڏسجن ٿا. هڪ تصوير ها به آهي ته ايل ايم سي اڪيڊمڪ ڪائونسل فيصلو ڪري ٿي ته امتحانن جو طريقو نه بدلايو ويندو ۽ انهن شاگرد اڳواڻن خلاف ضابطي جون ڪارروايون ڪيون وينديون جيڪي ”ڦڏي“ جو ڪارڻ بڻيا. امتحان ڪئمپس کان ٻاهر ورتا ويندا، وڌيڪ فورس مقرر ٿيندي ۽ ويهاريل ڪمانڊوز کي امن امان جي ڪم کان آجو ڪري اماڻيو ويندو. شاگرد برادري ڪائونسل جي فيصلي کي ڪهڙي به اک سان ڏسي، سنڌ جا ماڻهو ايل ايم سي جي حالت کي برطانيه ۽ آمريڪا جي انهن ادارن جي حوالي سان به ڏسڻ چاهين ٿا جن ايل ايم سي جون ڊگريون قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو.
اهو ئي فيصلو ڪراچي ۽ لاهور جا صحت وارا ادارا ڪن ها ته ايل ايم سي جا شاگرد آسمان مٿي تي کڻي ڇڏين ها ته ”سنڌين سان ظلم ٿي ويو آهي.“ ساڳيا شاگرد ڇا اهو ٻڌائڻ پسند ڪندا ته آمريڪا ۽ برطانيا جي صحت کاتي ۽ واسطيدار ادارن کي سنڌين سان ڪهڙي دشمني آهي؟ ڳالهه سڌي سادي آهي ته اسان پاڻ پنهنجي تعليمي ماحول سان مجرماڻو مذاق ڪيو آهي ۽ تعليمي ادارن ۾ ويهي تعليمي سرگرمين کان وڌيڪ ڪي ٻيون سرگرميون ڪيون آهن. هاڻي جڏهن پنهنجن افعالن سبب در بند ٿي رهيا آهن ته شارٽ ڪٽ ڳولي رهيا آهيون. امتحان ڪيئن وٺڻ گهرجي؟ اهو طريقو به شاگرد پاڻ مقرر ڪرڻ چاهين ٿا. ڪڏهن، ڪنهن کانئن پڇيو ته دوستو! توهان ڪڏهن کان امتحانن جي شعبي جو انتظام سنڀاليو آهي؟ توهان پنهنجو ڪم ڪيو، پڙهائي ڪيو ۽ ايمانداريءَ سان امتحان ڏيو. توهان سان ڪنهن جي به دشمني نه آهي پر جيڪڏهن ڪنهن جي آهي ته اها توهان جي پنهنجي پاڻ سان آهي. اها ڳالهه رڳو ڪراچي ۽ اسلام آباد وارا نقلي انگريز ڪو نه ٿا چون، اها ڳالهه هاڻي اصلي انگريز به چوڻ لڳا آهن.
ايل ايم سي جون ڊگريون ساک وڃائي ويٺيون آهن ته اهو ڪنهن جو نقصان آهي؟ امتحان واري شعبي جو يا شاگرد جو؟ تعليمي ادارن جو ساک وڃايل ماحول بحال ڪرڻ لاءِ ڪمانڊوز اچي لهن ته ان جو ڇا مطلب اهي؟ اسان جا تعليمي ادارا ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ ماهر پيدا ڪري رهيا آهن يا ”ايل ٽي ٽي“ جا ميمبر جن ڪالهه بارود سان بينڪ جي عمارت اڏائي ڏيڍ ٻه سئو ماڻهو ماري وڌا اهن! تعليمي ادارن جي درن تي ڪمانڊوز پنهنجي شوق سان ڪو نه آيا آهن. ڀلي ته اسان اهو چئون ته اها انتظاميا جي نااهلي آهي، اسان کي اهو سوچڻو پوندو ته انتظاميا وٽ ان کانسواءِ ٻيو ڪهرو رستو ڇڏيو وڇي ٿو؟ سچي ڳالهه اها آهي ته جڏهن کان دنيا وارن سنڌ جي تعليمي ادارن جون ڊگريون ٿڏڻ شروع ڪيون آهن، سنڌ جا شاگرد ۽ تعليمي ادارن جي انتظاميا ۾ ويٺل دانشور هر قسم جي همدردي وڃائي چڪا آهن. سنڌ جا شاگرد ۽ استاد تعليمي ادارن کي هن حال تائين پهچائڻ کانپوءِ سنڌ جي عوام مان ڪنهن به همدرديءَ جي توقع نه رکن ته بهتر!
سنڌ ۾ ترقيءَ جي ڪوششن جو حال اهو آهي ته صنعتي زون قائم ڪرڻ جي رٿا ناڪام ٿي وڃي ٿي. روزگار جو حال اهو آهي ته بيروزگارن جو تعداد 30 لک ٿي ويو اهي جڏهن ته فقط 40 هزار ماڻهن کي نوڪريون مليون آهن. ٻن سالن ۾ 3215 ڪارخانا بند ٿيڻ سان پنج لک پورهيت روزگار تان لٿا آهن. هڪ هڪ سرڪاري نوڪري لاءِ 22، 23 درخواستون پهچن ٿيون. سرڪاري ملازمن کي مهينن تائين پگهارون نٿيون ملن، حد اها آهي ته ٻيلو کاتو اهي وڻ وڍي ڪمائي ڪري ٿو جيڪي وڌائڻ سندن ڊيوٽي آهي. هي ماحوليات بهتر ٿي رهي آهي يا ماحوليات کي ٻئي هٿ وجهي چڪ هڻي کاڌو پيو وڃي؟ ان هوندي به اسان پاڻ تي تنقيدي نظر وجهڻ کان ڪيٻايون ٿا، ميرٽ بدران ٻيا طريقا ڳول�