واپڊا جو سنڌ دشمن رويو

10 مارچ 1996ع
واپڊا جو سنڌ دشمن رويو

7 مارچ تي سنڌ جي وڏي وزير جو آواز ٻڌو ويو ته ”سنڌ جي 62 سيڪڙو زرخيز زمين سم ۽ ڪلر کان متاثر ٿي چڪي آهي، تنهنڪري سنڌو نديءَ ۽ ڍنڍن جي مٺي پاڻيءَ کي بچائڻ لاءِ حڪمت عملي جوڙڻي پوندي.“ جيڪڏهن 62 سيڪڙو وارو انگ درست آهي ته پوءِ هيءَ ڇرڪ ڀرڻ واري صورتحال اهي ڇاڪاڻ ته ان ريت سنڌ جي زرخيز زمين باقي وڃي ڪو 13-14 سيڪڙو بچي آهي جيڪا پڻ سڄي ساري هميشه آباد نه هوندي آهي.
سنڌ جي لڳ ڀڳ 65 سيڪڙو زمين باراني آهي. سنڌ کي پنهنجي آبپاشي واري ميداني پٽي مان وڏيون اميدون هيون ۽ جڏهن به سنڌ جي ڪنهن شاعر کيتن ۽ سونن سنگن جو قسم کنيو آهي ته اهي ان ئي ميداني خطي ۾ اڀريا ۽ ساعر جي ذهن جي ڪينواس تي ايئن نقش ٿي ويا جيئن ڪڏهن ورڊس ورٿ ڊيفوڊلس کي ڏٺو هو. پر، هاڻي سنڌ جي زمين سوڙهي ٿي رهي آهي. سنڌ جي زمين نه هندستان کائي رهيو اهي ۽ نه ئي ڪو ٻيو ملڪ ان تي قبضو ڪري رهيو آهي. آبپاشي جا اعليٰ ترين مغز جيڪي پنهنجن مفادن لاءِ وڌيڪ سوچيندا اهن، سنڌ جون زمينون هٿ وٺي کاري رهيا آهن.
سنڌ جون زمينون کارڻ ۾ واپڊا جو ڪردار بالڪل ايئن آهي جيئن ڪراچيءَ جو امن خراب ڪرڻ ۾ ايم ڪيو ايم جو. ليفٽ بينڪ آئوٽ فال ڊرين ۽ رائٽ بينڪ ڊرين رٿائون جيڪڏهن سچ پچ ڪامياب ٿي رهيون اهن ته ڪو ماهر اچي مناظرو ڪري! غلام محمد بئراج ڊيلٽا جون زمينون نه کاريون آهن ته ڪو اچي ثابت ڪري! سکر بئراج لاڙڪاڻي جون زمينون اندران ئي اندران لوڻياٺ جي مرض ۾ نه ڦاسايون اهن ته ڪو ماهر اچي انڪار ڪري! سچي ڳالهه اها آهي ته جيئن ڳڻتيون ۽ معاشي بار انسان کي ”شگر جي مرض“ ۾ وڪوڙي، اڏوهيءَ وانگر کائي ناس ڪن ٿا، بالڪل ساڳي طرح واپڊا جي رٿائن سنڌ کي ”لوڻياٺ جي مرض“ ۾ وڪوڙي ڇڏيو آهي.
سنڌ کي لوڻياٺ جي بيماري ورثي ۾ ڪو نه ملي اهي. سنڌ جو وڏو وزير به سنڌي آبادگارن سان گڏجي دانهن م سامل ٿئي ٿو ته ”جڏهن کان سڄي سنڌ ملڪ جي سم واري پاڻيءَ جي نيڪال جو ذريعو ٿي آهي تڏهن کان سنڌ جون زمينون تيزيءَ سان خراب ٿيڻ لڳيون آهن، جنهنڪري عالمي بينڪ کي ڊگهي مدي واري حڪمت عمليءَ هيٺ سنڌ جي مٺي پاڻيءَ وارا ذخيرا بچائڻ لاءِ فني ۽ ماهراڻي مدد لاءِ اڳڀرو ٿيڻو پوندو.“ سنڌ جي تجويز آهي ته سم جي پاڻيءَ جي نيڪال واريو ن رٿائون اتر کان شروع ڪرڻ بدران سنڌوءَ جي پاڇاڙ واري علائقي کان شروع ڪجن.
مرڪزي سرڪار کي ڳالهه پسند ته ڪو نه ايندي پر ڇا ڪجي جو چوڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهجي ته سموريون وفاقي رٿائون سڀ کان پهرين پاڪستان جي اتر ۾ عمل ۾ اينديون آهن. جيستائين ڏکڻ جو وارو ايندو آهي اوستائين حڪومت بدلجي ويندي آهي. جڏهن ته نئين رٿا وري اتر کان شروع ٿيندي آهي. جيتونيڪ سرڪار پنهنجي پر ۾ اها خاطري ڪرائيندي آهي ته رٿا تي ڪجهه ڏکڻ ۾ ڪجهه اتر ۾ ڪم ٿيندو رهي پر عملي طور ايئن ٿيندو ناهي. مثال لاءِ پاڪستان ۾ عاليشان روڊن جو ڄار وڇائڻ وارا پروجيڪٽ آهن. جائزو وٺبو ته پنجاب ۾ ڪم اچي کٽا آهن پر سنڌ جي اڃا تائين عملي طرح صورتهال اها اهي ته انڊس هاءِ وي ۽ قومي شاهراهه توسيع جا ابتدائي مرحلا اڃا مس پورا ڪيا اهن. ترقيءَ جي رفتار اها آهي جو وڏي وزير جي تڪ ۾ ٺهندڙ گورک هل اسٽيشن لاءِ منظور ٿيل روڊ ٻن سالن ۾ ٽي ڪلوميٽر ٺهيو آهي. سوال اهو آهي ته وڏو وزير ٻن سالن ۾ گورک تائين روڊ مڪمل ڪرائڻ جي سگهه ڇو نٿو رکي؟ هيءَ رڳو واپڊا ۽ هاءِ وي ڊپارٽمينٽ جي ڳالهه نه آهي، هي پاڪستان جي اتر ۽ ڏکڻ وارن صوبن جي فرق جي ڳالهه آهي.
جيئن دنيا جي دولت ۽ ذريعن جي ورڇ اتر ۽ ڏکن ۾ آهي، جيئن دنيا ۾ اقتدار ۽ وسيلن تي اتر جا ملڪ قابض آهن ۽ ڏکڻ ڏڪر ۽ فڪر ۾ آهي تيئن ئي پاڪستان ۾ اتر ۽ ڏکڻ جي ورڇ آهي. چوڻ خاطر ته ڀلي ڪو ايئن چوي ته ڪراچي پاڪستان جي ڏکڻ ۾ آهي ۽ اتي ”وڏي ترقي“ آهي پر اها ڳالهه رڳو اهو ماڻهو چوندو جنهن پنجاب جو تفصيلي دورو نه ڪيو آهي. وڏو سچ اهو آهي ته ڪراچي پاڪستان جي صنعتي گاديءَ واري حيثيت وڃائي رهي آهي. جيئن ڪڏهن سياسي گادي اسلام آباد کڄي وئي تيئن ڪمرشل گادي به تيزيءَ سان لاهور منتقل ٿي رهي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪراچي پنهنجي جاگرافيائي بيهڪ سبب قيامت تائين ”اتر جي مجبوري“ رهندي.
پاڪستان جي مجموعي ترقيءَ وارو فائل گهرائي گراف ٺاهبا ته ظاهر ٿيندو ته تڪميل تي پهتل رٿائن جو تعداد ۽ ترقيءَ جو گراف اتر ۾ گهڻو آهي، لڏپلاڻ ڏکڻ ڏانهن گهڻي آهي، صنعتي زون ۽ زرعي زمينون سنڌ جون تباهه ٿيون آهن پر پنجاب ۽ سرحد ۾ وڌيون آهن. پاڻي سنڌ جو کٽو آهي، اڳي ته رڳو منگلا بند سنڌ کي اوائلي خريف ۾ پاڻي ڏيڻ بند ڪيو هو، هن ڀيري تربيلا به پاڻي نه ڏنو. هاڻي ته ماڳهي نئون چڪر هلي پيو آهي جنهن جو ذڪر خود وڏي وزير ڪيو. وڏو وزير ته نيٺ سرڪاري پوزيشن ۾ آهي ۽ مصلحتن سبب سنڌ کي پهچندڙ تڪليف جو اڻسڌو اظهار ڪندو هوندو پر ڳالهه سڌي سادي اها آهي ته پنجاب پنهنجي سم جو پاڻي سنڌ ۾ ڇوڙي رهيو اهي، پنهنجيون زمينون بچائي سنڌ جون زمينون کاري رهيو آهي.
واپڊا ان سڄي معاملي ۾ سنڌ جي خلاف معاشي رٿابنديءَ وارو دهشتگرد بڻجي سامهون اچي ٿو. پاڻيءَ جي کوٽ ٿئي ته بئراجن جا گيٽ بند. ٻوڏ اچي ته گيٽ مٿي کڄيو وڃن ۽ سنڌ غرق! پاڻيءَ جي وڏي هٻڇ سبب پنجاب ۾ سم جو مسئلو پيدا ٿيو ته لوڻياٺو پاڻي سنڌ ڏانهن! مٿان وري احسان ته سنڌ ۾ سم ناليون، ليفٽ بينڪ، رائٽ بينڪ آئوٽ فال ڊرين ٿا ٺهن! ڪو ته سنڌ وارن کان پڇي ته ڀائو! سم نالين توهان کي ڇا ڏنو اهي؟ سم ناليون سنڌ ۾ سامونڊي کارين وانگر پيون اوڀاريون ۽ لهواريون وهن! کارو پاڻي ڪيڏانهن ڪو نه ٿو وڃي، بس اتي ئي پيو، زمينن کي اڏوهيءَ وانگر کائيندو وتي!
سڀ عبدالله شاهه جي اها تجويز پنهنجي جاءِ تي درست آهي ته ڊرين ناليون سڀ کان پهرين سنڌ ۾ ٺاهيو. سنڌ ۾ ڊرين ناليون نه ٺاهڻ (يا بيڪار ٺاهڻ) جو مطلب آهي پنجاب جي زمينن کي آباد رکڻ لاءِ سنڌ کي سم ۽ ڪلر جي وڏي ڍنڍ ٺاهڻ! پر، شاهه صاحب! رڳو سم نالين جي نه، ٻين ترقياتي رٿائن جي ڳالهه به ”مرڪز“ ۾ اٿاريو. جتي تاريخ جي درد يا بي درديءَ سبب ستر واري ڏهاڪي ۾ بنگلاديش منظور ٿي چڪو آهي. هي ننڍيون نه، تمام وڏيون ڳالهيون آهن. هاڻي ته فيض احمد فيض به حيات ناهي. جيڪو سڀاڻي ٻيهر لکي ته:
”هئا تمام بي رحم لمحا، مهربان راتين کانپوءِ!“
پنجاب وارا سنڌين کي ”صوبي پرست“ هئڻ جو مهڻو هڻندي دير نٿا ڪن پر اهو نٿا سوچين ته صوبي پرستي ڪير ڪري رهيو آهي؟ پنهنجو گهر ٺاهڻ لاءِ ٻئي جو گهر ڪير ڊاهي رهيو آهي؟ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ڪنهن جو گهر ڊهي تڏهن به واويلا نه ڪري؟ هي ته سنڌ جي بنيادي معيشيت، مستقبل ۽ پيداواري صلاحيتن جي بچاءُ جو سوال آهي. سنڌ جو وڏو وزير سنڌ کي هن مصيبت کان بچائڻ لاءِ عالمي بينڪ ڏانهن واجهائي رهيو آهي پر ٿيڻ ايئن گهرجي ته سنڌ حڪومت واپڊا جي رويي کي آڏو رکي وفاق وٽ موجوده گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾