واپڊا جو نئون وار سنڌ ۽ بلوچستان ۾ تڪرار جا ٻج پوکڻ جي ڪوشش

21 ڊسمبر 1995ع
واپڊا جو نئون وار
سنڌ ۽ بلوچستان ۾ تڪرار جا ٻج پوکڻ جي ڪوشش

تربيلا بند، جنهن جون سنڌ تي اڳ ئي وڏيون ”مهربانيون“ اهن، هاڻي هڪ رهيل ”مهرباني“ ڪرڻ چاهي ٿو. تربيلا بند، صوبي سرحد جي حدن ۾ پاڻي جي ڍنڍ ٺاهي ٿو ۽ ان مان پنجاب جي حدن ۾ بجلي ٺاهي ويندي آهي. ان پاڻيءَ جون چاٻيون پنجاب جي حڪمران جاگيردار طبقي ۽ پنجاب سان مفاد رکندڙ واپڊا جي ڪامورن جي هٿن ۾ آهن جيڪي سنڌ کي پاڻي جي ڏس ۾ محتاج ڪرڻ کانپوءِ تربيلا ٺهڻ سبب متاثر ٿيل ماڻهن لاءِ هاني سنڌ ۾ زمين جو مطالبو کڻي سامهون آيا آهن. اها خبر سنڌ جي مانهن کي ڪو نه هئي ته ڪو پانيءَ جي محتاجيءَ سان گڏوگڏ 30 هزار ايڪڙ زمين به سنڌ کي ڀرڻي آهي ۽ ان مان 10800 ايڪڙ زمين ڏني به وئي آهي. ظاهر آهي ته سنڌ جي زمين سرحد ڏانهن منتقل ڪو نه ڪئي وئي آهي پر سرحد جي ماڻهن کي سنڌ ڏانهن منتقل ڪيو ويو آهي. هاڻي واپڊا پاران گوهر ايوب قومي اسيمبليءَ ۾ هڪ تحريڪ پيش ڪري 20 سال پراڻو مسئلو اٿاريو آهي. هن موقعي تي مسٽر کر ”انساني حقن“ جي بهاني چوي ٿو، ”جيتوڻيڪ زمين جو معاملو صوبائي دائري ۾ اچي ٿو، وفاقي حڪومت ان سوال کي انساني بنيادن تي کڻي رهي آهي.“ مسٽر کر کي پنجاب ۽ سرحد جا انسان همدرديءَ جا مستحق نظر اچن ٿا پر جڏهن سوال سنڌ جي انسان جو اٿي ٿو ته سندس جذبا مينهن ۾ پسيل پکيءَ وانگر ٿڌا ٿي وڃن ٿا.
”تربيلا بند سبب متاثر ماڻهو سنڌ ۾ زمينون بلڪه ڀليون زمينون وٺڻ جا حقدار آهن.“ اها خبر سنڌ لاءِ ڇرڪائيندڙ آهي. قومي اسيمبليءَ کي ٻڌايو ويو ته متاثر ماڻهن کي سنڌ ۾ ڪلراٺيون زمينون الاٽ ڪيون ويون جيڪي هنن قبول نه ڪيون. ڇا سڀاڻي غازي بروٿا جي متاثر ماڻهن لاءِ سنڌ ۾ زمينون گهريون وينديون؟ ڇا سڀاڻي گاج ڊيم سبب بلوچستان ۾ بي گهر ٿيل ماڻهن کي سنڌ ۾ زمينون ڏيڻ لاءِ چيو ويندو؟ جيڪڏهن ايئن آهي ته پوءِ سنڌ کي هڪ وڌيڪ دليل ڏنو ويو آهي ته اها پاڪستان ۾ سنڌ کان ٻاهر ٺهندڙ هر بند جي مخالفت ڪري. هر بند جيڪو سنڌوءَ تي يا سنڌوءَ جي ڏن ڀرو ندين تي ٺهي ٿو هڪ طرف سنڌوءَ جو پاڻي جهلي ٿو ۽ ٻئي طرف سنڌ ڏانهن آبادي جي لڏ پلاڻ جو بڻياد به وجهي ٿو. ان ڪري سنڌ اهو به چئي سگهي ٿي ته ”پرايو سون ٽنگڻ لاءِ اسان پنهنجا ڪن نه ڏينداسين.“
هاڻي اچون ٿا گاج بند تي! گاج بند يا منڇر ڊيم هڪ ئي بنيادي مطالبي جا ٻه پڙاڏا آهن. جيڪي انگريزن جي زمان کان گونجندا پيا اچن. گاج، جنهن جي معنيٰ ئي آهي ”وڏي گجگوڙ“، سنڌ جي ڪاڇي تي قيامت وانگر ڪڙڪندي رهي آهي ۽ هر سال منڇر کي تار به ڪندي آهي. ديوتائي صفت واري هيءَ نئن جيڪا سنڌ جي ٽن وڏين برساتي ندين مان هڪ آهي. پنهنجو پاڻي تاريخ کان اڳ واري زماني کان، ڪنهن وڏي جيالاجيڪل زماني کان منڇر ۾ ڇنڊي ٿي. جيئن سنڌوءَ جو سمنڊ آهي تيئن گاج جو سمنڊ منڇر آهي. هاڻي، 1995ع ۾ جڏهن ان ڊيم جو تصور سرڪاري طور تي پختو ٿيو آهي تڏهن واپڊا وچ ۾ ڪڏي پئي آهي ۽ گاج بند جي اڏاوت لاءِ تجويز ڪيو آهي ته اهو بلوچستان جي حد ۾ نئين گاج جي نڙي کان ٽي چار ڪلوميٽر اولهه ۾ ٺاهيو وڃي. ان لاءِ هڪ چيني ڪمپنيءَ جي فزيبلٽي رپورٽ سنڌ جي منهن ۾ هنئي وئي آهي. کيرٿر جي اولهه ۾، بلوچستان ۾ پاڻيءَ جي عظيم ڍنڍ ٺاهڻ جي معنيٰ آهي ته اهو پاڻي جيڪو تاريخ کان اڳ واري زمان کان منڇر جو حق رهيو آهي، گاج کان اڳ ئي جهليو وڃي ۽ منڇر کان نالي ماتر پاڻي جاري ڪيو وڃي.
واپڊا هڪ ڀيرو ٻيهر سنڌ جي مفادن سان کيڏي وئي ۽ فني بنياد پيش ڪري بلوچستان جي ذهن ۾ اهو سوال وجهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته ڇو نه اهي گاج بند وارو پاڻي پنهنجي فائدي لاءِ گهرن؟ دنيا جي لڳ ڀڳ هر ملڪ م ايئن آهي ته درياهه ۽ برساتي نديون هڪڙن ملڪن ۾ قائم جبلن جو پاڻي ٻين ملڪن مان کڻي توڙ تائين پهچنديون آهن. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته نئه گاج جنهن پاڻيءَ سان هزارن لکن سالن کان سنڌ ٻوڙيندي يا تاريندي رهي آهي اهو بلوچستان جي خضدار واري علائقي يا اڃا به پر انهن علائقن کان اچي ٿو پر ان جو اهو مطلب نه آهي ته اهو پاڻي سنڌ جو نه آهي. ايئن ته اپکنڊ جا اڪٿر درياهه ڪشمير ۽ نيپال کان اچن ٿا، ته ڇا اهي پاڻي فقط ڪشمير ۽ نيپال جي ملڪيت آهن؟ ڇا ڪشمير ۽ نيپال ڪنهن عالمي قانون هيٺ اهو پاڻي جهلڻ جو اختيار رکن ٿا؟ ظاهر آهي ته نه. پر، جيڪڏهن تڪرار اڀاريو وڃي ته اهو اڀري سگهي ٿو.
سنڌ جي مرضي هئي ته منڇر بئراج قائم ڪري ان جو پاڻي ڪوهستان جي ماٿرين کي پهچائجي، جيڪي سنڌ جي حدن ۾ کيرٿر جي اوڀر ۾ آهن. جڏهن واپڊا گاج بند لاءِ بلوچستان جي حد ۽ کيرٿر جو اولهه منتخب ڪري ٿي ته اصل ۾ اها ان بنيادي خيال کي ليڪ ڏئي ڇڏي ٿي ۽ خود بلوچستان جي ذهن ۾ گاج جي پاڻيءَ جي سوال تي هڪ مونجهارو ۽ تڪرار پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. هڪ وقت هو جڏهن واپڊا وارن گاج بند کي ”ناممڪن، ناقابل عمل ۽ بيڪار خيال“ سڏي بار بار رد ڪيو هو. سوال اهو آهي ته هاڻي اوچتو ئي اوچتو اهو ئي ڪيئن ”ممڪن، قابل عمل ۽ انتهائي ڪارائتو“ ٿي ويو، سو به ان تائين جو ان مان چڱي خاصي مقدار ۾ بجلي به تيار ڪري سگهجي؟
اصل ڳالهه صرف اها آهي ته غلام مصطفيٰ کر هاڻي پاڻيءَ تي سياست جا سڀ گر سکي ويو آهي ۽ گاج بند جي بلوچستان ۾ تعمير سندس پاران سنڌ کي هڪ ٻيو بي رحماڻو سياسي ۽ معاشي ڌڪ رسائڻ جي ڪوشش آهي. سنڌ پاران ڪالاباغ بند جي سوال تي شايد مخالفت ۽ خواريءَ کانپوءِ جاگيردارڻي انتقام جو هي شديد مظاهرو آهي جيڪو چيني ماهرن جي تيار ڪيل ڍال جي اوٽ وٺي ڪيو ويو اهي ته جيئن سنڌ ۽ بلوچستان گاج جي مسئلي تي پاڻ ۾ وڙهي پون ۽ ڪالاباغ بند جي سوال تي سندن اتحاد ٽٽي پوي!
گاج جو پاڻي منڇر ۾ پوڻ منڇر جو حق آهي جنهن کي ڪنهن به ”ماهراڻي رپورٽ“ ۽ دليل جي آڌار تي رد ڪري نٿو سگهجي. منڇر جي ترقيءَ جو دارو مدار صرف ان تي آهي ته منڇر پاڻيءَ سان تار هجي. منڇر فقط ان مهل تار رهي سگهي ٿي جڏهن گاج جي پاڻيءَ جي چاٻي سنڌ وٽ هجي. منڇر جو حق آهي ته اها ڇنيءَ کان بوبڪ تائين ڀريل هجي ۽ ان جي اها معاشي حيثيت بحال ٿئي جيڪا بئراجون پوڻ کان اڳ هئي يا جيئن چيو ويندو آهي ته ”اها ايشيا ۾ مٺي پاڻيءَ جي سڀ کان وڏي قدرتي ڍنڍ“ هئي. منڇر جي معيشت ۽ نرالي ثقافت ان پاڻيءَ تي تڳي ٿي جيڪو واپڊا هڪ تڪرار جي حوالي ڪرڻ چاهي ٿي.
سوال اهو آهي ته آخر ڪنهن به رٿا کي جوڙڻ مهل خوفناڪ تڪرارن جا امڪان ڇو ٿا پيدا ڪيا وڃن ۽ اها تاريخ ڇو ٿي روجائي وڃي جيڪا سراسر نقصان ثابت ڪري چڪي آهي؟ گاج ڊيم بابت واپڊا جي رٿابندي اهڙي ئي تڪرار کي جنم ڏيندي جهڙو نيپال ۽ هندستان جي وچ ۾ آهي يا جهڙو سرحد ۽ پنجاب جي وچ ۾ آهي يا جهڙو هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ آهي يا جهڙو پنجاب ۽ سنڌ جي وچ ۾ آهي. اڄ ڀلي ته ايئن سمجهيو وڃي ته بلوچستان کي بلوچستان جي حدن ۾ سنڌ لاءِ ڪو بند ٺاهن تي اعت�