وهڪرا ۽ انهن جا زمانا

وهڪرا ۽ انهن جا زمانا

ماڻڪ پٿاوالا جي راءِ موجب سنڌ ۾ بکر کان هيٺ مختلف وهڪرن جا زمان هن ريت ٿي سگهن ٿا.
3000 س‍ؤ سال قبل مسيح ۾
هاڪڙو، جيڪو وڃڻوٺ جي اوڀر ڏکڻ کان سنڌ ۾ داخل ٿي اڀرندي ناري واري واٽ سان ملي ڪوري کاريءَ وٽ سمنڊ ۾ پيو ٿي. ماڻڪ پٿاوالا جي ڏنل نقشي موجب ريڻي به هاڪڙي جو هڪ لنگهه آهي.
ساڳئي دور ۾ بکر وٽان ڦٽل هڪ شاخ جنهن لاڙڪاڻي وٽ اڄوڪي رائيس ڪئنال واري گذرگاهه واري ڀرپاسي کان رستو وٺي منڇر ۾ ڇوڙ ٿي ڪيو. يعني اهو وهڪرو مُهين جي دڙي کان اولهه ۾ اڍاٽ (باڊهه) ۽ ڌامراهه دڙي کان اوڀر۾ لنگهيو ٿي. پٿاوالا ان وهڪري کي الهندو نارو سڏيو آهي.
ساڳئي دور ۾ ٽيون وهڪرو اروڙ کان اولهه ۾ ڪوٽڏجي وارين ٽڪرين کان ٿيندو، ريگستان ڏانهن لاڙو رکندو محمد طور ۽ وَنگو بازار وٽان ٿيندو ڪوري کاريءَ ۾ پيو ٿي.
ٽين صدي قبل مسيح جا يوناني دور
هن دور جو مکيه وهڪرو بکر کان ڏکڻ اولهه ۾ هلي ٿو. ان وهڪري جو سنڌ جي مٿئين اڌ وارو حصو اڳوڻي قديم وهڪري کان وڌ ۾ وڌ پنج ميل اولهه ۾ پُورـ وِڇوٽ آهي، جيڪو هاڻوڪي ڳاڙهي ڀڙي (لڳ ٻانڌي، ضلعو نواب شاهه) کان ٻن ڦاڪن ۾ ورهائجي ٿي ويو. هڪ الهندي شاخ چانهوءَ جي دڙي وٽان ٿيندي ڏکڻ ڏانهن پئي وئي. هن شاخ جو اڳتي سفر کٽل آهي. اڀرندي شاخ پٽالا کان وري ٻن حصن ۾ تقسيم ٿيل ڏيکاريل آهي، جنهن مان هڪ ڏکڻ ۾ ڪوري ڪريڪ ۾ پوي ٿي. پٿاوالا، ان کي اولهه پراڻ سڏي ٿو. ٻي شاخ ڪينجهر ۽ هاليجي وٽان ٿيندي ڀنڀور وٽان هاڻوڪي ڦِٽي ڪريڪ ڏانهن ٿي وئي. پٿاوالا، پٽاله جو هنڌ حيدرآباد کان اوڀر ڏکڻ ۾ ۽ بدين کان اتر ۾ لڳ ڀڳ ماتلي ۽ ڊگهڙيءَ جي وچ ۾ رکيو آهي. اهو ان ڪري جو هو حيدرآباد کي نيرون ڪوٽ سمجهي ٿو. جڏهن ته لئمبرڪ پٽاله کي هاڻوڪي نواب شاهه جي لڳ ڀڳ ڳولي ٿو.
عربن جو دور 8- صدي عيسوي
پٿاوالا جي نقش موجباهو وهڪرو لڳ ڀڳ اهو ئي آهي جتي هاڻي روهڙي ڪئنال آهي. اهو وهڪرو برهمڻ آباد کان اولهه ۽ اتر ۾ ٻن حصن ۾ ورهائجي ٿي ويو. هڪ شاخ ڏکڻ ۾ نصرپور جي اوڀر کان ٿيندي ڏکڻ اولهه ۾ لڳ ڀڳ ٽنڊي محمد خان ۽ بٺوري کان ٿيندي ٺٽي جي اتر کان گذري ديبل ۽ لاري بندر کان ڏکڻ ۾ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. ٻي شاخ برهمڻ آباد جي اتر کان وڪڙ کائي هيٺ ڏکڻ او ڀر رخ وٺي محمد طور وٽ قديم ڍوري سان ملي ٿي. پهرين مکيه شاخ جو ٻيو وهڪرو پنياريءَ وارو هو جيڪو مغل ڀين (جاتي) وٽان لنگهي سير ڪريڪ ۾ ٿي پيو، جيڪا هاڻي سنڌ ۽ ڪڇ جي سرحد آهي.
وچون دور
وچين دور واري وهڪري بابت پٿاوالا جو خيال آهي ته، سنڌوءَ جو مکيه وهڪرو تڏهن پراڻي هالا جي ڀرسان هو جنهن مان هڪ شاخ ٻڌڪي ٽڪر ۽ جهرڪ جي وچ مان لنگهي ٺٽي جي ڏکڻ کان (شايد پير پٺي وٽان) اولهه ۾ نڪري سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. جڏهن ته ٻي شاخ پراڻي هالا جي اوڀر کان ٿيندي، نصرپور جي اولهه کان ٿيندي، پراڻي بدين جي اوڀر کان لنگهي، ڪوري ڪريڪ ۾ ڇوڙ ٿي ڪيو.
ارڙهين صدي
پٿاوالا هر دور ۾، وهڪري جا ٻه مکيه لنگهه ڏيکاري ٿو. هڪ لنگهه ته اهو ئي آهي جيڪو اڄ ڏسجي ٿو پر ان جو ڇوڙ ڊيلٽا ۾ ان هنڌ ڏيکاريل آهي جتي اڄڪلهه پَئٽياڻي کاري (Paetiani creek)آهي، ساڳي شاخ جي هڪ ٻي شاخ حيدري ۽ اوچتو کان به اوڀر ۾ ڏيکاريل آهي. انهن ٻن شاخن جي تقسيم پير پٺي کان ڏکڻ ۾ لڳ ڀڳ ڳاڙهي ۽ جنگي سر وٽان ٿيل ڄاڻائجي ٿي. نقشي موجب ساڳئي دور جو ٻيو ڦاٽ ڦليليءَ وارو آهي. جيڪو پراڻي بدين جي اولهه مان ٿيندو رڻ ڪڇ ۾ ٿي پيو.