وِيهڙ

وِيهڙ

پوليس اسڪواڊ سان گڏ اسان جي جيپ وِيهڙ لڳ، وِيهڙ بند تي بيٺي ته ڪي ماڻهو چپ چاپ کسڪي ويا. ڪن ماڻهن اکيون ٽيڏيون ڪري ڏٺو، ڪن وڌي اچي هٿ ملايو. ماڻهن جي چهري تي ڪيڏي به ظاهري مرڪ هجي هر ڪنهن جي دل بيزار ٿي ڏٺي.
”ابا خير آ نه ... ؟“ هڪ ڪروڙڍ همراهه صوبيدار کي هٿ ڏيئي پڇيو.
”هائو! سرڪاري مهمان آهن ڊيوٽي لڳي اٿئون ... هتي ته سڀ خير آ نه؟“
”سڀ خير آ صاحب! هتي ڪا پهر ناهي!“ پهر مان مراد هئي ”ڌاڙيل“. هيءُ ماڻهو شايد پوليس جو مخبر هو. ”پهر هوندي ته به ڪو بيهندي! توهان جي جيپ اڃا دڙي (مُهين جي دڙي) تان بند تي مس چڙهي هوندي ته، همراهه وڃي ٻئي ملڪ کان نڪتا هوندا ... ٻيو!“
وِيهڙ وڏو ڳوٺ آهي. چار پنج سؤ گهر ٿيندا. هتي جوڻيجا ۽ پيرزادا ڪافي آهن. ماڻهو ٻڌائين ٿا ته، وِيهڙ شهر کي ٻه ڀيرا درياهه پائي چڪو آهي. هيءُ ٽيون ڀيرو قائم ٿيل آبادي آهي. شهر ۾ 32-1930ع جون عمارتون به آهن. اسان کي حيرت لڳي جو هتي ’مهاجر‘ به ويٺا آهن. ٻن مهاجرن ٻڌايو ته، هتي مهاجرن جا چاليهه پنجاهه گهر آهن. اهي 1947ع ۾ دهليءَ کان آيا هئا نسلي لحاظ کان راجپوت آهن. انهن جا ڪافي نوجوان حيدرآباد ۽ ڪوٽڙيءَ جي صنعتي علائقي ۾ ڪم ڪن ٿا. ڪراچي ان ڪري نٿا وڃن جو ڪوٽڙي ڪراچيءَ جي ڀيٽ ۾ ويجهي آهي ۽ اِتي کين نوڪريون ملي ٿيون وڃن. پوڙها مهاجر وِيهڙ ۾ ڀاڄيون وڪڻي گذارو ڪن ٿا. هو هتي ڇو اچي ويٺا؟ هڪ پوڙهي مهاجر ٻڌايو، ”ڪِليم جون زمينون هتي مليون، ان ڪري!“ شهر ۾ ٻن چئن پڪين عمارتن مان ڪجهه کين به ڪِليم ۾ مليون.
هن علائقي جي لحاظ کان ڳوٺ بهتر حالت ۾ آهي. پنج ڇهه سال اڳ هتي بجلي به آئي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڌاڙيلن ۽ ذاتي دشمنين سبب چڱا خاصا ماڻهو هتان لڏي ويا آهن ۽ جنهن کي جنهن شهر ۾ موقعو مليو آهي اتي وڃي روزگار ڳوليو اٿس. مقامي ماڻهو ٻڌائين ٿا ته وِيهڙ جو نالو هڪ هندو ويڙهو مل جي پٺيان پيو آهي. هتي انهن ماڻهن جو به چڱو تعداد آهي جيڪي سُئي پتڻ تان لڏي هتي اچي ويٺا آهن.
هڪ جهوني ٻڌايو ته، هيءُ بنيادي طور تي هندن جو شهر هو. هتي وڏو بندر هو، هتان جون وڏيون ۽ پڪيون عمارتون به هندن جوڙايون. هن بندر تان ساريون ۽ ٻيو مال ٻيڙين ذريعي سکر کان حيدرآباد تائين ويندو هو. جهوني چيو، ”بس ابا ڇا ٻڌايانءِ! 1955ع ڌاري ڪراچي بندر تي ايترو مزو نه ايندو هو جيترو هن بندر تي هو ... هتي آڳبوٽ هلندا هئا ... هتي پلو ماريندا هئا ... مڇي ماريندا هئا ... بس پوءِ ملڪ ڦِٽندو ويو. هر شيءِ بدلجي وئي. هندو لڏي ويا، مهاجر اچي ويا ... “
ملڪ جي سياسي ڇڪتاڻ جو اثر هن خاموش ٻهراڙيءَ ۾ به ڏسڻ ۾ اچي ٿو. سنڌين کي شڪ آهي ته مهاجر ماڻهو فوجين کي ڪوڙيون سچيون ڳالهيون چئي چغلي هڻي، سنڌين جي گهرن تي ڇاپا هڻائين ٿا. فوجي سندن چوڻ ۾ اچي ڇاپا هڻن ٿا، جنهن ڪري شريف ماڻهن جي ڏاڍي بي عزتي پئي ٿئي. ٻئي طرف مهاجر سنڌين کان گهڻو هيسيل آهن، سندن چوڻ آهي ته، هنن وٽ ڌاڙيل اچن ٿا ۽ ماڻهو کين ڌاڙيلن کان کڻائڻ ۽ مارائڻ جون ڌمڪيون ڏين ٿا. مان حيران آهيان ته چاليهن سالن جي عرصي کانپوءِ به ويڇا موجود آهن. شايد ان ڪري ته اتهاس ۾ چاليهه سال ڪو وڏو عرصو ناهي ۽ ٻيو اهو ته ايم ڪيو ايم نالي ٺهيل تنظيم ’مهاجريت‘ کي هوا ڏيئي، عام سنڌين ۽ مهاجرن جو سُک ڦِٽائي ڇڏيو آهي. تنظيم جا چڱا مڙس ته پنهنجي سياست پيا چمڪائن پر نفرت ۽ بداعتماديءَ جي باهه سڄي سنڌ کي الائي ڪٿي وڃي پهچايو آهي.
ويهڙ جو مُکي اڄڪلهه باڊهه شهر ۾ رهي ٿو، سندس جايون ٻين کي الاٽ ٿي ويون آهن. هن ڪافي ڪيس ڪيا پر جايون موٽي نه مليس. هو هاڻي به ڪڏهن ڪڏهن ويهڙ ويندو آهي ۽ پنهنجيون جايون ٻين جي قبضي ۾ ڏسي ٿڌا شوڪارا ڀري موٽي ويندو آهي. هتي سندس زمينون به آهن. ويهڙ ۾ هندن جو هڪ ٽِڪاڻو هوندو هو پر هاڻي ختم ٿي چڪو آهي.
ٽي سال اڳ هي شهر ٽن مهينن لاءِ بالڪل خالي ٿي ويو هو. فوجين وڏو آپريشن ڪيو هو. عامماڻهو غريب آهن. شهر ۾ فقط ڀاڄيون وڪامجن ٿيون. گوشت جو هڪ به دڪان ناهي. ڪو مهمان اچي نڪري ته، ماڻهو ڪڪڙ حلال ڪن. ويهڙ جي هيسل ماڻهن کي ڳڻتين ۾ ڇڏي، اسان ٻيهر درياهيبند جي ٽاپورتي. خدا ڄاڻي ڪٿان هڪ ڪتو نڪتو، پهرين هلندڙ جيپ تي ڀونڪيو، پوءِ اُلر ڪري ڊوڙي اچي ٽائر ۾ چڪ وجهڻ جي ڪوشش ڪيائين. پتو تڏهن پيو جو بولاٽيون کائي وڃي پري پيو. خبر ناهي ته مئو يا بچيو. پٺيان سڄو بند جيپ جي اٿاريل ڌوڙ ۾ ڍڪيل هو.
ويهڙ جي ڀڙڀانگيءَ سڀنيءَ کي ڏکوئي وڌو هو. انور پيرزادي کي وري ڀٽائيءَ جو هڪ بيت ياد آيو،
اڏي اڏي اوڏ، لڏي ويا ڀيڻيون
ٽڪاڻا ۽ ٽول، پيا آهن پَٽ تي.
اڍائي لڳي ڌاري قافلو راڌڻ شهر ٽپي، ٿرڙي محبت ڳوٺ وٽان اڳتي وڌي ويو. هتي ڪنهن به ڪلو ميٽر اسٽون کي پڙهڻ جي ڪوشش اجائي آهي. هڪ ته هاءِ وي ڊپارٽمنٽ وارا اها تڪليف گهٽ ڪن، مٿان وري سم ۽ ڪلر چڙهڻ ڪري انهن تي لکيل فاصلا ڊهي چڪا هوندا آهن. چؤطرف سم ئي سم ۽ ڪلر آهي. پاڻيءَ جي دٻن تي پاڻيءَ جا پکي آهن جيڪي دٻن مان ننڍيون ننڍيون مڇيون جهلڻ لاءِ لامارا ۽ گهتون هڻندا نظر اچن ٿا. ڪي مڇيون جهلڻ ۾ ڪامياب ٿين ٿا ته ڪي ناڪام. ناڪام ٿيل شڪاريپکي همٿ نٿو هاري ۽ دٻن جي ڀر ۾ ئي ڪنهن وڻ جي ٽاري يا بجليءَ جي تار تي تاڙ ۾ ويهي رهي ٿو.
ٽين لڳي ڌاري قافلو ميهڙ وٽان انڊس هاءِ وي تي چڙهيو. سامهون هڪ ڀت تي پوسٽر لڳل آهي، ”جو کيڙي سو کائي!“ اهو پوسٽر تازو ئي ٿيل هڪ وڏي هاري ڪانفرنس جي موقعي تي ڇپايو ويو هو، جيڪا سنڌ جي ڪافي هاري تنظيمن گڏجي ڪوٺائي هئي. سنڌ جي سياسي ۽ سماجي تنظيمن جي شايد اها به وڏي ڪاميابي آهي جو گڏجي ڪم ڪرڻ جي ”ڪوشش“ ڪن ٿا، ناڪام ئي سهي! سنڌ جي سڀني سياسي ڌرين تي اها تنقيد آهي ته اهي عوام جي شديد دٻاءَ ۽ مطالبن جي باوجود سياسي حڪمتعمليون نٿيون جوڙين ۽ هڪٻئي جا ترا ڪڍڻ ۾ مصروف رهن ٿيون.
ميهڙ مان لنگهندي اسان کي 1983ع ۽ 1986ع واريون ايمآرڊي تحريڪون ياد اچن ٿيون. انهن تحريڪن جي دوران ميهڙ ۽ خيرپور ناٿن شاهه ۾ ڄڻ جوالا مکي ڦاٽي پيو هو. هتان لنگهندي احساس ٿئي ٿو ته فوج ڪيڏي نه وڏي قوت آهي، جيڪا سياسي مقصدن ۾ ڦاسائي وئي هئي. سچ پچ ته ڌرتيءَ تي فقط ٻه ئي قوتون آهن: عوام جو فيصلو ۽ هٿيار. پر اها به ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي جو ايمآرڊي واري هلچل دوران ۽ پوءِ به ميهڙ ۽ دادو پوليس کي سرڪاري حڪم ملندو رهيو آهي ته هٿيار جمع ڪرايو! ائين شايد ڪنهن به ٻئي ضلعي جي تاريخ ۾ نه ٿيو آهي.