وڏن ماڻهن سان سنڌوءَ جي جُٺ

وڏن ماڻهن سان سنڌوءَ جي جُٺ

ڪشمور کان هيٺ ڪيئي ڪيٽيون آهن. ڪهڙا نالا کڻي ڪهڙا کڻجن؟ جڏهن سنڌوءَ تي بند ۽ بئراج نه هئا تڏهن سنڌوءَ جو پاڻي اٿلي ڪچو ٻوڙي ڇڏيندو هو. طاقتور قبيلن، ڪچي واري علائقي تي قبضا ڪري، ڪمزور قبيلن ۽ برادرين کي ڪچي مان ڪڍي ڇڏيو هو. اهڙيءَ طرح زرخيز ڪچي تي قبضو ڪري ويٺل قبيلا مزاري، ڊومڪي، بليدي، جتوئي، سندراڻي، تيغاڻي، جاگيراڻي، رند، خشڪ، گاڏهي ۽ ٻيا معاشي طور تي شاهوڪار ٿيندا ويا. اهي طاقتور قبيلا گهڻو ڪري سرائيڪي ڳالهائيندڙ ٻروچ هئا.
گهٽ طاقتور قبيلا درياهه کان هٽي پري ٿي پيا ۽ غربت سبب سرائيڪي ڳالهائيندڙ ٻروچ قبيلن جي سياسي ۽ معاشي اثر هيٺ اچي ويا. پر تاريخ ڦيرو کاڌو.
سکر بئراج ۽ گڊو بئراج پيا. بند ٻڌجي ويا. ڪچو سوڙهو ٿي ويو. هاڻي آبادي درياهه جي اُٿل بدران واهن تي شروع ٿي، واهه ڪچي کان پري هئا تنهن ڪري معاشي ۽ سياسي طور تي پوئتي پيل طبقو طاقتور ٿيڻ لڳو. ڪچي ۾ پوک گهٽجي وئي، باقي علائقي ۾ وڃي شڪارگاهه بچيا. پر گهڻو فائدو انهن کي پهتو جن کي سرڪار بهادر، نون واهن ذريعي آباد ٿيندڙ نيون زمينون ڏنيون. اهي ماڻهو سنڌ کان ٻاهر جا هئا جن کي ’سيٽلر‘ چون ٿا. انهن ۾ وڏو تعداد لشڪرين جو آهي. ٻين اکرن ۾ سنڌ جو اصلي طاقتور طبقو، معاشي طور ڪمزور ٿي ويو. اڳوڻو ڪمزور طبقو، ڪجهه سگهارو ٿيو ۽ پنجاب مان لڏي آيل لشڪري طبقو مضبوط ٿي ويو. ان تبديليءَ هڪ سياسي ۽ معاشي بحران کڙو ڪري وڌو آهي.
اڳوڻي طاقتور طبقي طاقت لاءِ نيون ڪرتون ڳوليون ۽ پاٿاريداريءَ جنم ورتو. ساڳئي طبقي، ڪچي جي علائقي ۾ ٽيوب ويل هنيا ۽ آبادي وڌائي پاڻ کي معاشي طور تي مضبوط ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ کين ڪاميابي ٿي. اهو ان ڪري ته ڪچي ۾ جر جو پاڻي گهڻو هيٺ ناهي ۽ ٽيوب ويل تي سولائيءَ سان پوک ڪري سگهجي ٿي.
سنڌ ۾ پاڻيءَ ۽ پوکن جي چونڊ هڪ ٻيو بحران به آندو آهي. هڪڙا اهي علائقا آهن جتي سال ۾ ٻه فصل لهن ٿا ۽ ٻيا اهي علائقا آهن جتي ساريال آهي ۽ سال ۾ فقط هڪ فصل لهي ٿو. اهي علائقا، جتي به فصل لهن ٿا، پورهيت طبقو سڄو سال پورهئي ۾ مصروف آهي پر ساريال واري علائقي جا ماڻهو اڌ سال واندا آهن. ان واندڪائي ۾ اهي يا ته وڃي ڪٿي رواجي مزوري ڪن ٿا يا وري وڃي ڦرلٽ کي لڳن. شايد اهو ئي سبب آهي جو اتر اولهه واري سنڌ ۾ ڌاڙن جا واقعا ٻين کان اڳ ۽ گهڻا ٿيا.
ڪچي واري علائقي ۾ هڪ ٻيو مسئلو به ڏاڍو عام نظر اچي ٿو. يعني، جيتوڻيڪ اتي ڳوٺ ۽ وسنديون جام آهن، پر انهن ۾ رهندڙ ماڻهن کي لڳ ڀڳ هر سال ٻوڏ واري وقت يعني، جولاءِ، آگسٽ ۽ سيپٽمبر ۾ لڏپلاڻ ڪرڻي پوي ٿي. ان ڪري اتي به مستقل طور تي اسڪول کلي سگهن ٿا ۽ نه اسپتالون ۽ نه ئي وري ڪا ٻي مستقل سهولت پيدا ڪري سگهجي ٿي. واضح هجي ته سنڌو ندي، پاڪستان جي واحد ندي آهي جيڪا برف ڳرڻ سبب وهي هلي ٿي. ٻين ندين جو پاڻي برفاڻو نه، برساتي آهي، جيڪي به برساتن ۽ مانسون جي وقت ۾ ڀرجي وهن ٿيون. سنڌوءَ جي اوڀر واريون نديون، اونهاري جي مهڙ ۾ پاڻي ڏين ٿيون ۽ اولهه واريون نديون اونهاري جي پڇاڙيءَ ۾ سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون. سنڌوءَ جي مزاج ۽ ان جي معاشي اثرن تي محترم شيخ رشيد صاحب چڱي تفصيل سان اڀياس ڪري رهيو آهي. هو صاحب سنڌ ۾ آبپاشي کاتي جو اڳوڻو سيڪريٽري آهي. مون کي اميد آهي ته جڏهن هن صاحب جو اڀياس ڇپجي پڌرو ٿيندو، تڏهن حيرت جهڙا نتيجا سامهون ايندا.