يادگارن جو هڪ اڻڄاتل سلسلو

�و سفر شروع ڪيو.



ٽِڪو بارڻ:

ٽِڪو بارڻ ڪوهستان جي هڪ ديهه آهي. کيرٿر جي اولهه واري ڀاڱي ۾ هڪ هنڌ جبل جي اتاهين حصي تان ڪنهن زماني ۾ ڇپ ڪري پئي، ان جاءِ تي ڇڳل ڇپ جو ٽڪو پري کان ڏسجي ٿو. انڪري بارڻ ماٿريءَ جي هن حصي کي ’ٽڪو بارڻ‘ چون ٿا. اسان وٽ جيئن ته علائقي جا گبربند ڏيکارڻ لاءِ ڪوبه سونهون ڪونه هو، ان ڪري بخاري صاحب ٽڪي بارڻ واري واهيءَ تي قديم ماڳ ڏانهن هلڻ لاءِ چيو. هي اٽڪل ٻن ايڪڙن تي پکڙيل ۽ تاريخ کان آڳاٽي سائٽ آهي. اتي قديم زماني کان واهي جاري آهي جنهن جي ننڍڙن جهرڻن جو آواز ايئن هو ڄڻ ته جابلو صحرا جي ڪا جل پري مٺي سُر ۾ جهونگاري رهي هئي. هي ڪي آبشار ڪونه آهن. بس فٽ ڏيڍ جون لاهيون ۽ گولايون آهن جن سُر ٿي ڇيڙيا. مون اهي آواز ٽيپ ۾ محفوظ ڪيا. اسان گاڏي پرڀرو ڇڏي ان واهي سان پيچرو وٺي اڳتي پئي وڌياسون. هتي ڳاڙهو ٺڪر، ڪارا چٽ، تيز چاڪليٽي ٺڪر ۽ سنهو ٺڪر موجود هو. سڀ چڪ تي گهڙيل هئا.

ٽڪي بارڻ جي سائٽ تي نه رڳو ٺڪريون هيون پر پٿرن جي اوساري ڪجهه اهڙي طرح ٿيل هئي جو پري کان گبربند پئي لڳو، پر ويجهو وڃڻ کانپوءِ اهڙي ڪابه صورتحال نظر نه آئي. هي ته ڄڻ ڪو ٿلهو ٺاهيو ويو هو.

هن چشمي جو پاڻي جنهن جنهن پٿر تان گذري پيو، ان جو رنگ بدلائي ڳاڙهو ڪري پيو ڇڏي. جيتوڻيڪ پيئڻ ۾ هي پاڻي نهايت مٺو ۽ شفاف ٿي لڳو. ان پاڻيءَ ۾ ڪهڙا ڊپازٽس آهن، ڪو ماهر ئي تجزيو ڪري ٻڌائي سگهي ٿو. اسان اهو به نوٽ ڪيو ته جتي به ڪو وڪڙ يا فٽ ڏيڍ جي لاهي يا کڏ ٿي آئي، اتي وڏي گجي ٺهي ٿي پئي. ٻين چشمن تي به گجي ٺهندي آهي، پر هيءَ معمول کان تمام وڌيڪ هئي. هن پاڻيءَ جو وهڪرو ايترو گهڻو يا تيز به ڪونه هو.

اڄ 9.30 ڌاري ئي گرمي شروع ٿي وئي هئي. رات چڱي ٿڌ پوڻ کان پوءِ هاڻي سج جي ڪاوڙ سمجهه ۾ نه پئي اچي. مون ته سج اڀرڻ مهل ان کي سلام به ڪيو هو، ”توتي سلامتي هجي اي همسفر! اسان به مسافر آهيون، مهرباني ڪري اسان تي گرمي نه کائجانءِ‎!“ پر سج پنهنجي مزاج کان مجبور گرمي کائيندو ٿي ويو. ان ڪري، ضروري هو ته ڪم جلدي اُڪلائجي.

خاص ٽڪي بارڻ جو علائقو عام جابلو ماٿرين کان ان لحاظ ۾ ٿورو مختلف آهي ته هي جهنگ ٻيلي جي ڏِک ٿو ڏئي. اسان کي ايئن پيو محسوس ٿئي ڄڻ ڪنهن ٻيلي مان لنگهي رهيا هجون، پر مقامي ماڻهن وڏي واڍي ڪري وڻ اگهاڙا ۽ بي ڇانوَ ڪري ڇڏيا آهن. رات اسان ڏٺو هو ته هن پاسي کان هڪ ٽرڪ ڪاٺ ڀريو کنيو پئي وئي. اها ٽرڪ تازو ئي ٻن مقامي همراهن ان خيال سان خريد ڪئي هئي ته هتان وڻ وڍي اڳتي سپلاءِ ڪندا.

هن علائقي ۾ جتي جتي چشمو آهي، اتي آبادي ته آهي ئي پر قديم زماني ۾ به يقيناً هوندي. اهي آرڪيالاجيڪل ماڳ به هوندا ۽ اتي منهنجي ڪم جون شيون يعني گبربند به هئڻ گهرجن، ”نيٺ هن علائقي جي ماڻهن جو خدا سان مقابلو هو!“ بخاري صاحب ٽهڪ ڏنو، ”اها ڳالهه همراهن (وريام وارن) واهه جي ٻڌائي!“

مون کي رگ ويد جا ڪردار وِرتر اسر، نموچي ۽ آهِي ياد اچي ويا جيڪي پاڻي جهلي ڇڏيندا هئا ۽ جن کي اندر ديوتا ماريو هو، ”جڏهن ورتر مارجي ويو ته هُـو نديءَ جي هِن ڪپ کان هُن ڪپ تائين نانگ وانگر پيو هو.“ اندر ديوتا رگ ويد ۾ راڪاسن (آدي واسي ماڻهن) کي ماريندڙ، اُنهن جا قلعا ٽوڙيندڙ آريائي ديوتا آهي. هن ’سمبارا‘ کي به ماريو ۽ هن جا بيشمار قلعا ٽوڙيا. اندر کي برساتن جي ديوتا جي حيثيت به حاصل آهي جنهن ورتر اسر کي کنوڻ جي هٿيار سان ماريو هو. اهي قصا گبربندن جي ٽٽڻ جون ڄڻڪ واقعاتي ڪهاڻيون هئا. وڏين برساتن (اندر جي طاقت) مقامي ماڻهن جا آبپاشيءَ لاءِ ٺاهيل وڏا بند ڀڃي ڇڏيا جيڪي برساتي ندين جي آرپار هن ڪناري کان هن ڪناري تائين نانگ وانگر ڊگها هئا.

گاڏيءَ جي ڦيٿن مان هوا وري گهٽجي وئي. ”گاڏي ڏسڻ ۾ ته ٿلهي متاري ۽ شينهن جهڙي آهي، پر ان جا پير ڦَٽيا پيا آهن!“ بخاري صاحب ڳڻتيءَ وچان چيو.

”يا ڊرائيور ايوب جي شرارت آهي!“ صديق به خاموشي ٽوڙي.

”واقعي ڊرائيور به شرارتي هوندا آهن، شل نه ڪاوڙجن، سڄي ايڪسپيڊيشن وڃايو ڇڏين!“ بخاري صاحب چيو.

”سائين مان شريف ماڻهو آهيان!“ ايوب به ڳالهايو.

”ها ڀائو! تون ته روزي نماز جو پابند ماڻهو آهين، تو ۾ اهڙي اميد نه آهي.“



جِنّ لوهي، جِنّ مِيري واهي:

هاڻي اسان ڳوٺ ولي داد گبول (ديهه ٽڪو بارڻ) کان ٻه ڪلوميٽر اوڀر ۾ ’جن واهيءَ‘ جي ڪنڌيءَ تي پهتا هئاسون جنهن جو ذڪر بخاري صاحب وريام جي مَنهه ۾ ڪچهريءَ دوران ڪيو هو. مون جِن واهي ميري مٿان جبل جي چوٽيءَ ۽ رونگاڻ ڏانهن ڏٺو، ”هتان ته ڪوبه لهي چڙهي نٿو سگهي!“

کيرٿر جي اولهه طرف ان جي پيرن ۾ 25 فٽ اوچي ۽ اتر ڏکڻ رخ ۾ بيٺل بُٺيءَ تي ٺڪراٺو پکڙيل آهي ان کي ’ميري‘ چون ٿا. هن ماڳ بابت بخاري صاحب لکيو، ”ڳوٺ واڻ بارڻ وٽان اوڀر ڏانهن وڃبو ته ڪجهه فاصلي تي کيرٿر جي پاڙ وٽ چشمو آهي، جيڪو ڏاڍو لڪل آهي ۽ پاڻي بيٺل آهي. چشمي جي مٿان ۽ اڳيان هڪ مخروطي ٽڪري آهي جنهن تي قديم زماني جي جاين جي رهت ۽ ٺڪراٺو نظر ايندو. هيءَ ٽڪري چشمي جي ڪپ تي اهڙي ريت ڏسبي ڄڻ ته پاڻيءَ جي پرگهور لاءِ ڪا چيڪ پوسٽ يا واچ ٽاور ٺهيل هجي. چشمي جا ڀڳل، ڀُريل ۽ ڪڍنگا ڪپر ۽ ان جي ڳجهي يا لڪل بيهڪ جي ڪري ئي شايد هن کي جنن وارو چشمو ڪري ڪوٺين ٿا. هتي مال جا ڌڻ ۽ ڌنار ويٺل، بيٺل ۽ هلندڙ ڏسي سگهجن ٿا. ٽڪريءَ تان ميڙيت ٺڪراٺو اڃا پرک لاءِ ته پيش نه ٿيو آهي پر امڪان آهي ته هي ماڳ تاريخ جي دور کان اڳ جو هوندو. ٽڪريءَ جي کوٽائيءَ مان ڪا وڌيڪ ڄاڻ به ملي سگهي ٿي. اهو به ممڪن آهي ته هن جي آس پاس ۾ ڪي ٻيا به آثار هجن.“

هن واهيءَ جو پاڻي وهندڙ ۽ مٺو آهي. ان جي ڪنڌيءَ سان جهنگلي گل ٻوٽا ميڙ ڪيو بيٺا هئا ڄڻ پاڻي ڏسي جمع ٿيا هجن. ڀٿر جو هڪ سهڻو پيلو گل ته ماڳهي واهيءَ جي مٿان بيهي پاڻي سان کيڏي رهيو هو.

”هن کي جِن واهي ڇو ٿا چون؟“ مون پڇيو.

”وڏا ڳالهه ڪندا آهن ته هن واهيءَ ۾ جِنّ هوندا هئا، ان ڪري ان جو نالو ئي پئجي ويو جِنّ واهي!“

”پوءِ جِنّ ڪيڏانهن ويا؟“

”هاڻي ڪونه آهن، پڇاڙي زمانو آهي، هاڻي ماڻهو پاڻ جِنّ ٿي ويا آهن!“

هن بٺيءَ تي تاريخ کان آڳاٽو ٺڪراٺو پکڙيو پيو هو. ايئن ته هتي پٿري بلاڪن سان اڏاوتن جا نشان به هئا پر ڳوٺ ولي داد گبول جا. ماڻهو اهي بلاڪ هتان کڻي ويا ۽ وڃي نوان گهر ٺاهيا اٿائون. اها ڳالهه ڳوٺ جي ماڻهن پاڻ ٻڌائي جيڪي اسان کان حال احوال وٺڻ لاءِ پاڻ هتي اچي پهتا هئا.

”هن بٺيءَ جي پويان به ڪجهه آهي؟“ مون اورئين ڀر ٺڪريون ڳوليندي پڇيو.

”اهو ’جِنّ جو چُر‘ ٿا چون، ان سِير جو نالو آهي ... جِن سِير ۽ ميري (مکيه سائٽ) جي وچ ۾ هيءَ واهي وهي ٿي.“ ڳوٺاڻن جواب ڏنو.

بٺيءَ جي پوئين پاسي پٿرن جي اوساري اڃا قائم هئي. اورئين ڀر جي پٿر مان ڳوٺ ولي داد جا اڪثر گهر ٺهيا آهن �