ٺٽو – جتي پورهيتن پيٽ سان پٿر ٻڌا

5 سيپٽمبر 1995ع
ٺٽو – جتي پورهيتن پيٽ سان پٿر ٻڌا

ٺٽي کان فقط پنجاهه ميل اولهه ۾ واقع بد نصيب شهر ڪراچيءَ جو امن هاڻي دعائن تي آهي، شايد دوا جو وقت لنگهي ويو آهي! حڪومت پنهنجي بچاءَ ۾ ايئن چوندي ته، ”دوا هلي رهي آهي پر دعا به ضروري آهي.“ جيڪڏهن حڪومت اها وضاحت ڏيئي ٿي ته پوءِ شهرين کي ڪجهه نه ڪجهه آسرو ڪرڻ گهرجي ۽ ايئن سمجهڻ گهرجي ته ”دوا“ جو ڪم سرڪار تي آهي. باقي دعا جي ذريعي امن جي قيام ۾ عوام کي شريڪ ڪرڻ هڪ عاجزاڻو عمل آهي.
دعا ۾ شرڪت ڪندي ڪراچيءَ جا مزدور چون ٿا ”اي منهنجا رب! تون رزاق ۽ رحيم آهين، مون کي فاقن کان بچاءِ! منهنجا رب شهر ۾ ڏهاڙي هڙتالن سبب منهنجي گهر ۾ فاقا آهن، منهنجا ٻار تعليم کان محروم ٿي ويا آهن! اي الله دهشتگردن کان نجات ڏي، کين سڌي واٽ ڏيکار، منهنجي روزگار جي حفاظت فرماءِ! رب ڪريم اسان تي رحمتون نازل فرماءِ، آمين!“
پر، ٺٽي ۾ ته ڪنهن به دهشتگرد گوليون نه هلايون آهن ۽ ڪنهن به دهشتگرد جي سوڳ ۾ روزگار بند نه آهي! ته پوءِ ڇو ٺٽي جا پورهيت ۽ سندن ٻارپٺا اگهاڙا ڪري ۽ پيٽ سان پٿر ٻڌي احتجاج ڪري رهيا آهن؟ ٺٽي جا مزدور مرڻ گهڙي تائين بک هڙتال تي ويٺا آهن ۽ اڄ کين 13 هون ڏينهن آهي. ٺٽي ۾ مزدورن جي هڙتال سڄي ضلعي جي پورهيت سرگرمين تي اثر ڇڏيو آهي ۽ سڄي سنڌ ۾ ان جا پڙاڏا گونجي رهيا آهن پر سندن آواز جيڪڏهن نٿو پهچي ته انهن تائين جيڪي سندن مسئلي جو تدارڪ ڪري سگهن ٿا. بک هڙتالي مزدور پاڻ کي مارڻ تي ان ڪري مجبور ٿيا آهن ته جيئن حڪومت جي ڪن تي ڪا جونءَ چري پر لڳي ٿو ته حڪومت جي دل ۽ دماغ تي فقط ايم ڪيو ايم سوار آهي. ان خفي مان مس ڪو وقت بچي ٿو ته حاڪم ذاتي مفادن جي پوئواريءَ ۾ لڳي وڃن ٿا. سنڌ جي پورهيت عوام لاءِ وقت حڪومت وٽ ڪو نه آهي ۽ نه وري حاڪم ان خيال سان پنهنجيون ننڊون ڦٽائي رهيا آهن ته عوام سکيو ٿئي! هرڪو پنهنجي سک لاءِ ڪندو آهي.
ٺٽي ضلعي جي 24 وڏن ڪارخانن مان 17 ڪارخانا بند آهن، جنهن ڪري 20 هزارن کان مٿي مزدور بيروزگار آهن. 20 هزار مزدورن جي بيروزگاريءَ جي معنيٰ آهي 20 هزار ڪٽنبن يا هڪ لک انسانن جي بک! تعجب آهي ته ٺٽي ضلعي ۾ 66 سيڪڙو ڪارخانن جي بند ٿيڻ جو نوٽيس ئي ڪو نه ورتو ويو آهي. نجي شعبي وارن ڪارخانن جي بند ٿيڻ پويان ڪي نيون ڪهاڻيون ڪو نه آهن، ساڳيو ئي نقصان جو روئڻ! پر گهرائيءَ ۾ وڃڻ سان نظر ايندو ته ”نقصان ۾ ويندڙ ڪارخانيدار“ فقير ٿي گهرو ڪو نه ويٺا آهن، هو انهن ڪارخانن مان ڪمائي ڪري ٻين هنڌن تي وڌيڪ آمدني وارن ڪارخانن يا پروجيڪٽن ۾ گهڙي ويا اهن. ڪارخانيدار مزدورن کي روزگار ڏيڻ لاءِ ڪارخانو ڪو نه هڻندو آهي، هرڪو پنهنجي ڪمائيءَ ڏانهن ڏسي ٿو جتي ٻه پئسا فائدو مليس ٿو، پنهنجو سرمايو اوڏانهن منتقل ڪري ٿو وڃي. اهڙيءَ طرح ڪارخانن کي تالو لڳيو وڃن ۽ مزدور بيروزگار ٿيو پون. ٺٽي واري شگر مل ۽ سيمينٽ فيڪٽريءَ جا قصا ئي ٻيا آهن. هي سڄو رولو مزدور دوستي ختم ڪرڻ سان شروع ٿيو آهي. نجڪاريءَ جو عمل ان ڪري شروع ڪيو ويو ته جيئن ان ذريعي حڪومت کي ملندڙ پئسو پرڏيهي قرض لاهڻ تي خرچ ٿئي ۽ ڪجهه رقم سماجي شعبي جي ترقيءَ تي لڳي. ظاهر آهي ته بيمار صنعتن جا خريدار ڪو نه ملندا آهن، سرمائيڪار صحتمند ۽ ڪمائيندڙ صنعتن ۾ پئسا لڳائيندو آهي. ٺٽو شگر مل وارو يونٽ صحتمند هو پر جڏهن نجڪاريءَ جي بلڊوز هيٺ آيو ته سڀ کان پهرين انهن ئي پورهيتن تي چڙهي کين چيڀاٽيو ويو جن جي پگهر ۽ پورهئي سان ڪارخانو هلي رهيو هو.
ٺٽو شگر مل سنڌ شگر ڪارپوريشن جو يونٽ آهي جنهن کي حڪومت نجي شعبي ۾ ڏيئي ڇڏيو هو پر اهڙي طرح جو سڄو سارو يونٽ کجيءَ ۾ ٽنگجي ويو آهي. جڏهن ”بولي“ لڳي، تڏهن سيٺ هاشم نالي هڪ سرمائيڪار سامهون آيو جيڪو ٽنڊي الهيار واري مهراڻ شگر مل جو مالڪ به آهي. چون ٿا ته هن جيتري رقم ادا ڪئي، ان کان وڌيڪ تيار کنڊ ڪارخاني جي گدام ۾ موجود هئي. هن اها کنڊ وڪڻي پنهنجي رقم کان به وڌيڪ پئسا ڪڍي ورتا پر. وڪري جي شرطن موجب باقي قسطون ادا نه ڪيون. مزدورن جي ڇانٽي ڪيائين ۽ زميندارنکي ڪمند جون بقايائون به رلائي رلائي ڏنيائين، ڪن کي به بقايائون مليون ئي ڪو نه.
اڳتي هلي ڪنهن نه ڪنهن بهاني سيٺ صاحب ڦڏو ڪري ڪارخاني کي تالو هڻي ڇڏيو. آبادگارن جون ادائگيون رهجي ويون، مزدورن جون پگهارون، الائونس ۽ بونس رهجي ويا، جڏهن اهڙي صورتحال ٿي ته حڪومت سيٺ هاشم کي ”باقيدار، سمجهي ڪارخانو واپس وٺڻ چاهيو پر سيٺ هوشيار نڪتو ۽ عدالت کان اسٽي آرڊر وٺي ڇڏيائين. ان کانپوءِ ڪارخانو بند آهي. هزارين مزدور بيروزگار ٿي ويا آهن ۽ فاقاڪشيءَ تي پهتا آهن. ايئن به چيو وڃي ٿو ته حڪومت مل مالڪيءَ لاءِ ڪن مقامي سيڙپڪارن کي اڳتي اچڻ جي دعوت به ڏني پر ڪو به راضي نه ٿيو، شايد حڪومت جا شرط ڏکيا هئا. بهرحال، مزدورن جون پگهارون 17 مهينن کان بند آهن. هن وقت مزدورن جا مکيه مطالبا آهن ته ”مل هلايو، بقايائون ڏيو ۽ روزگارتي لڳايو.“ انهن مان ڪو به مطالبو ناجائز ڪونهي. عدالت جو اسٽي پنهنجي جاءِ تي ڪارگر آهي. مزدور انصاف گهرن ٿا پر عدالتي ڪارروائي لاءِ در پئجي وئي آهي. عدالت جي دير ۽ مزدورن جا فاقا هڪٻئي سان ڳنڍيل آهن. شايد ان ڪري ئي چوندا آهن ته ”دير سان ٿيل انصاف، انصاف کان انڪار آهي!“
ٺٽي ۾ کنڊ جو ڪو ڪارخانو نه ڪمائي؟ ايئن ٿي نٿو سگهي. علائقي ۾ خام مال موجود آهي، سستو مزدور موجود آهي، مهارت موجود آهي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته مارڪيٽ ۾ طلب به موجود آهي. ساڳئي ضلعي ۾ قائم ديوان شگر مل کنڊ جي ٻن ڪارخانن برابر آهي، جيڪا باقاعدي هلي رهي آهي، کنڊ جا ٻيا ٻه چار پنج ڪارخانا هلي رهيا آهن. حقيقت ۾ اهڙو ڪو به سبب نه آهي جو ٺٽو شگر مل بيهجي وڃي. جتي ڪارخانو هوندو، اتي صنعتي مسئلا به پيدا ٿيندا ئي آهن پر هتي ته مسئلي کي حل ڪرڻ بدران شگر مل کي ئي ٽنگيو ويو آهي.
پورهيت دوست رويا ختم ڪرڻ جي صلاح حڪومت کي شايد آءِ ايم ايف ۽ ورلڊ بينڪ وارن ڏني آهي. ايئن ڪرائي هنن کي ڇا مليو؟ ۽ عوام کان ڇا ڇا نه کسجي ويو؟ پورهيت ته پنهنجي جاءِ تي، صارفين به اوچتو ئي اوچتو وڌيل مهانگائي هيٺان اهڙا دٻجي ويا آهن جو لڳي ٿو ته وري ڪو نه اٿندا.س ٺٽي ۾ شگر ملن سميت ٺٽو سيمينٽ فيڪٽري به متاثر ٿي رهي آهي. ٺٽو سيمينٽ فيڪٽريڪومت جو هن شعبي ۾ اڪيلو يونٽ آهي جڪو نه رڳو ڪمائي ٿو پر ان جي پيداوار ايڪسپورٽ لائق هئڻ ڪري پرڏيهه به وڃي ٿي. حڪومت ان جي وڪري جا به ٽينڊر گهرايا ۽ هڪ پرائيويٽ ڪمپني هڪ ارب 40 ڪروڙ رپين جي آڇ ڏني. ايتري ئي آڇ فيڪٽريءَ جي ليبر يونين به ڏني آهي. مزدورن جو چوڻ آهي ته اول ته اها فيڪٽري حڪومت جي ئي شعبي ۾ هئڻ گهرجي پر جي ايئن ممڪن ناهي ته پوءِ بينڪن وانگر ان کي به ڪارڪنن جي حوالي ڪري کين موقعو ڏنو وڃي ته اهي �