ٺٽو1

ٺَـٽـو



ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ’ٺٽو‘ ۽ ’ٺٽِي‘ تي تمام وزنائتو بحث ڪيو آهي، پر ان کان به اڳ هن لفظ کي’ ٺَٺ‘ ۽ ’تهته‘ جي معنائين ۾ ڳوليو ويو آهي. ’ٺَٺ‘ معنيٰ ’ شان شوڪت! ‘ جيئن ته ٺٽو ننگر سنڌ جي گادي جو شهر شان شوڪت وارو خوشحال شهر رهيو آهي، انڪري ڪن صاحبن جي خيال ۾ هي ’ٺٺو نگر‘ آهي. ڪي صاحب چون ٿا ته هي شهر دڙن مٿان دڙن تي يعنيٰ ’تهه تهه‘ آهي.

پر نالي بابت ڊاڪٽر بلوچ جي تحقيق ڪافي تحقيقي ۽ وضاحتي آهي. ’ٺٽو‘ يا ’ٺٽو نگر‘ پنهنجي جنم کان ئي ايڏو حشمت وارو ۽ ٺٺ ٺانگر وارو ڪونه هو، پر ان جي ارتقا سالن ۽ صدين ۾ ٿي آهي، ۽ بجا طور ٺٺ وارو نگر ٿيو آهي. پر سوال اهو آهي ته لفظ ’ٺَٽ‘ يا ’ٺٽو‘ ڇا آهي؟ اهو شهر ڪڏهن ۽ ڪيئن وجود ۾ آيو؟ ڊاڪٽر بلوچ هڪ شعر جو حوالو ڏنو آهي، جنهن ۾ ڪي پوڙهيون مايون پنهنجي پنهنجي ڄمار ٻڌائين ٿيون. انهن مان هڪ عورت پاڻ کي وڌيڪ پوڙهي ثابت ڪرڻ چوي ٿي،

’جــڏ ٺــٽـي تـي ٺـــاهـــــه ڪيو، اڏيو ٿـي ملـتـان،

تڏهن سئو سهيلين ساڻ ، مون مٽي کنئي مٿي تي!“



ايم ايڇ پنهور صاحب لکي ٿو ته ’سنڌو درياهه لڳ ڀڳ 1300ع ۾ رخ بدلائي ٺٽي طرف آيو. ڊاڪٽر بلوچ به لڳ ڀڳ ساڳي ڳالهه ڪري ٿو، ”يقين سان چئي سگهجي ٿو ته ٺٽي جي آبادڪاري سنڌو درياهه جي وچين وهڪري جي ڦير گهير سان لاڳاپيل رهي آهي ... اڪثر ڪري ته اهو درياهي وهڪرو ان ئي عرصي دوران آيو هو.“

انهن ڏينهن ۾ سومرن جو سج زوال پذير هو ڇاڪاڻ ته پُراڻ ڍوري وارو سنڌو درياهه جو وهڪرو پنهنجا لنگهه ۽ ماڳ مٽائي گهڻو اولهه طرف وهڻ لڳو هو، جنهن کي اسان ٺٽي وارو وهڪرو چئي سگهون ٿا. تاريخ تجويز ڪري ٿي ته جڏهن جڏهن به درياهه رخ ڦيرايو آهي تڏهن تڏهن وڏا معاشي ۽ سياسي بحران پيدا ٿيا آهن، نتيجي ۾ هڪ طرف حڪومتون بدليون آهن ته ٻئي طرف رياستي نقشا ڦِريا آهن. سومرن جي اقتدار ۽ معيشت جو سڄو دارومدار پراڻ واري وهڪري تي هو، جنهن جو پاڻي هوريان هوريان گهٽجي رهيو هو. انهيءَ پاسي زرعي آبادي گهٽجڻ سبب سندن اقتصادي حالتون ڊانواڊول ٿي رهيون هيون هيون. ٻئي طرف الهندي شاخ ۾ پاڻي وڌڻ سبب ان پاسي زراعت به وڌي وئي. سما زميندار خوشحال ٿي ويا ۽ ماڻهو ٺٽي ڏانهن لڏڻ لڳا هئا. ان ڦير گهير جي باوجود ڪن ماڻهن کي ڪافي اميد هئي ته اها درياهي تبديلي عارضي آهي ۽ عام ماڻهن جو خيال هو ته درياهه جو وهڪرو اروڙ وٽان ٻنڌ ٻڌڻ ڪري جڳهه مٽائي ويو آهي. ان پس منظر ۾ ٻه سنڌي بيت ڪافي مشهور ٿيا آهن:

هاڪ وهندو هاڪڙو، ڀڄندي ٻنڌ اروڙ

بِهه، مڇي ۽ لوڙهه، سمي ويندا سوکڙي.



متان ويهجا ماڙهئا، ننگر جي آڌار

پـراڻا پـرار، نـوان مَ اَڏجـو نـجهـرا!



انهن بيتن مان لڳي ٿو ته ٺٽو لاڙ ۾ معاشي طور اهم ننڍي يا وڏي شهر جي صورت وٺي چڪو هو. بيتن مان اشارا ملن ٿا ته سومرن (حڪمراني: 1050ع کان 1350ع) جي آخري دور ۾ اهي اڃا پراڻ کان اوڀر ڇوڙ واري دوآبي جا حڪمران هئا.

هن موقعي تي ڊاڪٽر بلوچ لفظ ’ٺٽو‘ تي روشني وجهندي ٺٽي کي ’سنڌو درياهه جو لاڏلو ٻچو‘ قرار ڏيئي چوي ٿو ته ”اهو تڏهن ڄائو، جڏهن وچئون پراڻ وارو وهڪرو ٺٽي وٽان وهڻ لڳو ... ٺٽِي، ٺٽ ۽ ٺٽو انهن ٽنهي جو عام مطلب درياءَ يا انهن جي دائمي وهندڙ ڦاٽن جي ڪپر واري وسندي يا ڳوٺ آهي. جيڪڏهن اها وسندي ٿوري وقت لاءِ هجي ۽ فقط مهاڻن جي هجي ۽ ان وسنديءَ کي مڇي آڻڻ ۽ نيڪال ڪرڻ لاءِ ڪتب آڻين ته ان جو نالو ’مياڻي‘ يا ’مياڻ‘ هوندو آهي، پر جيڪڏهن اها آبادي جهجهي ۽ وڌيل آهي ۽ ان ۾ مهاڻن کان علاوه هاري ڪڙمي پڻ پنهنجي چؤپائي ڳائي مال جي ڌڻن سان ٿانيڪا آهن ته پوءِ اهڙي وسنديءَ کي ٺٽِي ۽ ان کان وڌيڪ ڌڻ ڌنارن ۽ ڪڙمين ڪاسبين واري وسنديءَ کي ’ٺَٽ‘ ۽ اڃا به وڌيڪ گهڻي آبادي واري زندگيءَ جي سموري ڪار وهنوار کي هلائيندڙ شهر ... کي ’ٺَٽو‘ چيو ويندو، جيڪو مکيه درياهه جي ڦاٽ تي اڏيل هجي“ ڊاڪٽر صاحب ياد ڏياري ٿو ته. ”سنڌو درياهه جي ڪناري سان ڪيتريون ئي’ٺَٽيون‘ ۽ ’ٺَٽ‘ آهن پر تاريخ ۾ وڏو ۽ هاڪارو ٺٽو فقط هڪ آهي.“ (ٺٽي جي اصليت: ضميمو: ٺٽي جا قديم يادگار)

همعصر تاريخي حوالا، ٺٽي شهر جا موجوده ماڳ ۽ سنڌو درياهه جي وهڪرن جا پراڻا پيٽ واضح ڪن ٿا ته ٺٽو سنڌو درياهه جي گهيري ۾ (دوآبي ۾ ) آهي ۽ آبڪلاڻيءَ دوران ٻوڏ کان محفوظ رهندو هو. ڊاڪٽر صاحب چوي ٿو ته ”هاڻي سوال هي آهي ته اهو ٺٽو شهر درياهه جي مکيه وهڪري تي هو يا ڪنهن ڦاٽ تي قائم ٿيو هو؟ پر پڪ سان اصل وسندي ’ٺٽِي‘ يا ’ٺٽ‘ قائم ٿي چڪي هئي. ان وقت سنڌو درياهه جو مکيه وهڪرو ڪهڙو هو؟ يا ڦاٽ ڪيئن وهندو هو؟ اهڙن سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ اسان کي سنڌو درياهه جي مٿئين پاسي وارن وهڪرن جي تبديلين بابت هيٺين امڪانن تي نظر رکڻي پوندي . انهن امڪانن کي ڊاڪٽر بلوچ هن ريت بيان ڪيو آهي:

• سنڌو درياهه جو مکيه وهڪرو جيڪو نواب شاهه ۽ سڪرنڊ تعلقي وٽ اوڀر ڏکڻ پاسي (پراڻ طرف) هو، سو موڙ کائي اولهه ڏکڻ (ٺٽي واري) پاسي ٿي ويو.

• اولهه ڏکڻ ڏانهن جاري ٿيل نئون وهڪرو شهدادپور، نصرپور، ٽنڊي محمد خان کان ٿيندو اولهه ڏکڻ طرف موڙو کائي ٺٽي واري علائقي ڏانهن وهڻ لڳو.

• اهودرياهي وهڪرو اتر کان چليا ڳوٺ وٽ ۽ ڏکڻ کان خان سومري جي ڳوٺ وٽان ڪٿان هڪ وڏو ڦيرو کائي وڌيڪ ڏکڻ پاسي کان وهي، ٺٽي شهر جي اوڀر ويجهڙائيءَ وٽان وهڻ لڳو. ان ڏکڻ واري ڦيري وٽان هڪ ڦاٽ پيدا ٿيو جيڪو پراڻي ڪلريءَ جو پيٽ ڏيئي وهڻ لڳو (جيڪو اسلام کان گهڻو اڳ سنڌو درياهه جو مکيه وهڪرو پڻ هو) جنهن مان پوءِ ٻه واهڙ ڦُٽندا هئا. انهن مان هڪ مڪلي ٽڪريءَ جي اتر کان اچي کيس گهيري وٺندو هو ۽ ڏکڻ اولهه وڃي گهاري ڏانهن منهن ڪندو هو ۽ ٻيو واهڙ وڪڙ کائي مڪليءَ جي ٽڪريءَ کان سندس اڀرندي ڪڇ کان سڌو ڏکڻ ڏانهن وهندو هو.



ماڻڪ پٿا والا سنڌ ۾ وچين دور جي وهڪري لاءِ جنهن رستي جي نشاندهي ڪري ٿو ، اهو ڪجهه هن ريت آهي ته اتر سنڌ ۾ ان جو وهڪرو اهو ئي آهي، جيڪو اڄ آهي، پر هڪ ڦاٽ پراڻي هالا وٽان ڦٽي نصرپور کان ٿيندو (نصرپور کان به ) تقريباََ 50 ڪلوميٽر اوڀر ڏکڻ ۾ پٽالا (پاتال) وٽان ٻن حصن ۾ ورهائجي ٿي ويو. ان جو هڪ حصو پراڻي بدين طرف ڏکڻ ۾ ان کان به اڳتي الهندي پراڻ کان به اولهه ۾ متوازي هلندو ٿي ويو ۽ ٻيو وهڪرو پٽالا کان اولهه ڏکڻ طرف رخ ڪري ٺٽي، مڪلي، ڪلاڪوٽ ۽ ڪلري واهه وٺي اولهه ۾ لاهري بندر يا لاڙي بندر کان ٿيندو سمنڊ ۾ ٿي پيو (ڏسو: نقشو).

درياهي و