ٺٽي جي جامع مسجد

ٺٽي جي جامع مسجد

ٺٽي جي بادشاهي مسجد مغل شهنشاهه شاهجهان جي حڪم تي ٺهي. ان مسجد تي ڪافي ساريون فارسي تحريون موجود آهن جن مان هن اڏاوت جي تعمير ۽ بعد وارين مرمتن جو تاريخي تسلسل ملي ٿو. آڳاٽي تحرير موجب مسجد جي اڏاوت 1054هه (1644ع) ۾ شروع ٿي ۽ 1057هه (1647ع) ۾ مڪمل ٿي. مسجد جو فرش 1068هه (1657ع) ۾ ٻَڌو ويو. پهرين مرمت شهنشاهه اورنگ زيب جي دور ۾ 1104هه (1692ع) ۾ ٿي. ان کان پوءِ 1227 هه (1812ع) ۾ مير مراد علي خان ٽالپر مرمت ڪرائي. برطانوي راڄ ۾ پهريون ڀيرو 1855ع ۽ ٻيو ڀيرو 1894ع ۾ مرمت ٿي. آخري ڀيرو مڪمل مرمت 1970 واري ڏهاڪي ۾اوقات کاتي ڪرائي ۽ اوڀر پاسي کان باغ جو اضافو ڪيو ويو.

باغ جو ٽِه ونگائون در مسجد جي اوڀر واري مکيه در ۽ محراب جي بلڪل سامهون رکيو ويو آهي. نئين باغ وارا لنگهه به مغليه انداز جا آهن، ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته مسجد وارو باغ ’چار باغ ‘ جي طرز تي ٺاهيو وڃي. پر ان جو پورو نقل ٿي ڪونه سگهيو آهي. وچ واري وڏيءَ ونگ مان مسجد جو نظارو ڏاڍو سهڻو ٿو لڳي. مسجد جي وچ تي هڪ چوڪنڊو اڱڻ رکيو ويو آهي. ان ريت اها پوريءَ طرح هڪ جامع مسجد جو نمونو آهي. مسجد جو اولهه وارو پاسو نماز لاءِ آهي. اوڀر پاسي مکيه لنگهه آهن. اتر ۽ ڏکڻ کان به وچ تي لنگهه اٿس ۽ پاسن کان ورانڊن وانگر مٿان ڍڪيل رستا آهن، جيڪي نماز جي مکيه هال تائين وڃن ٿا. اڱڻ جي ماپ 97x164 فٽ آهي ۽ سـڄي مسجد جي ماپ 305 x 170 فٽ آهي. اڱڻ جي ڊيگهه اولهه اوڀر پاسي آهي جنهن ڪري هيءَ مسجد آگري، دهلي ۽ لاهور جي مغل مسجدن کان الڳ نموني جي آهي. ٻيو واضح فرق اهو به آهي ته ٻين مسجدن وانگر هن مسجد جي ڪنڊ ۾ ڪٿي به ڪو منارو اڏيل نه آهي. ٻين مسجدن جي ابتڙ جن ۾ ٽي وڏا قبا نماز واري سڄي هال کي ڍڪي رکندا آهن، هن جامع مسجد جي عمارت کي هڪ وڏو مکيه قبو آهي جيڪو اوچي ’پيش طاق‘ جي پويان نظر نه ٿو اچي. ڊاڪٽر داني ياد ڏياري ٿو ته اهڙا اتانهان پيش طاق ترخان دور ۾ معروف هئا ۽ اهي تيموري تعمير (خاص طورسمرقند) جي طرز سان تعلق رکن ٿا. انڪري ٺٽي جي اڏاوتي طرز مغلن بدران سڌو سمرقند تان ورتل آهي ۽ اهڙي قسم جي جهان آرا مسجد تن ڏينهن ۾ آگري ۾ به اڏائي وئي هئي. فتح پوري سيڪري واري جامع مسجد البت ٻئي قسم جي آهي. پر ٺٽي ۾ مکيه فرق قبن هيٺان ايوانن جو آهي. مرڪزي محراب واري ايوان جي اولهه ڏانهن ٽي گوشا آهن. باقي اتر، اولهه ۽ ڏکڻ وارا ايوان ٻن ٻن گوشن تي مشتمل آهن. هر هڪ گوشو هڪ ننڍي قبي سان ڍڪيل آهي. مسجد جون اوچيون راهداريون ۽ قبايو ڇتيون اهڙي طرح ٺاهيون ويون آهن. جو مسجد جي وچئين محراب مان ڏنل اذان جو پڙاڏو مسجد جي هر هڪ گوشي ۾ ٻُڌڻ ۾ ايندو. وچ واري محراب جي بلڪل آمهون سامهون اوڀر ڏانهن لنگهه آهي. جنهن جي مٿان هڪ يادگار قبو ٺاهيل آهي. ان لنگهه جي اندرئين پاسي مٿي وڃڻ لاءِ ڦيريدار ڏاڪڻ آهي. ان کان اڃا اوڀر پاسي هڪ ٻي غير معمولي واڌو اڏاوت هڪ دروازي جي آهي، جنهن جي وچ تي وڏي ۽ اتاهين ونگ جڙيل آهي، ۽ هر هڪ پاسي تي ننڍڙي ونگ سان لنگهه آهي. اهو اضافي لنگهه مسجد جي چورس اڱڻ ڏانهن وڃي ٿو، جنهن جي وچ تي وضو ڪرڻ لاءِ پاڻي جو تلاءُ آهي. شاهجهاني مسجد جو نقشو ڏسبو ته ان ۾ نماز پڙهڻ واسطي گوشن مٿان چئني پاسي قبا ٺهيل نظر ايندا ۽ وضوءُ ڪرڻ لاءِ پاڻي جو تلاءَ اوڀر پاسي آهي.

شاهجهاني مسجد جا ٻيا به کوڙ سارا تفصيل آهن جن مان هر هڪ کي ڊاڪٽر احمد حسن دانيءَ ڪافي گهرائيءَ سان ڏٺو ۽ پنهنجي ڪتاب “THATTA Islamic Architecture” ۾ وضاحت سان لکيو آهي. ڊاڪٽر داني هن مسجد بابت راءِ ڏيندي لکي ٿو، ”ٺٽي واري شاهجهاني مسجد ڪاشيءَ جي سِرن جي عاليشان هنرمنديءَ جي مظهر آهي. جيتوڻيڪ نئين مرمت سبب پراڻي چٽسالي ختم ٿي وئي آهي، ته به اتر ۽ ڏکڻ وارن دالانن جي نون نمونن ۾ پراڻي طرز جي گهڻي قدر عڪاسي ڪئي وئي آهي ... هيءَ عمارت ٻين مغل شاهي مسجدن جيان نه آهي جيڪي آگري ، فتح پور سيڪري، دهلي ۽ لاهور ۾ پٿر سان جوڙيون ويون آهن. هن مسجد جو خاڪو يا نقشي جي جوڙ جڪ سرن جي اصولن تي ڪئي وئي هئي . ان ڪري اها تعمير سرن جي جوڙيل عمارت جو سهڻو نمونو آهي. جيتوڻيڪ مسجد جو نقشو جامع مسجد وارو آهي، يعني وچ واري اڱڻ جي چوڌاري دالان آهي ته به ٺٽي جي سرن جي انهيءَ نموني واري ڪاريگري جو تصور گهڻو پراڻو آهي ... هن مسجد تي ڪاشيگريءَ جي سونهن ان جي خاص سڃاڻپ آهي. ٻين شاهي مسجدن ۾ پٿر جي آرائش ۽ اڏاوتن مسجدن جي سونهن وڌائي آهي، پر هتي شاهجهاني مسجد ۾ ڪاشيءَ جي مختلف نمونن ۽ رنگن سان گڏ پٿر جي جڙاوت به ان کي ڏاڍي سونهن بخشي آهي.“