ٻاٻرو

ٻــاٻــرو

گڏاپ کان اتر طرف اٽڪل 50 ڪلوميٽر پري ڪراچيءَ جي انتظامي حدن جي آخري ڇيڙي تي 15 ميل ڊگهو ۽ 1560 فٽ اوچو مهير جبل ڳاٽ اوچو ڪيو بيٺو آهي. سچ پچ ته ڀرپاسي جي سمورن ٽڪرن کان ان جو قد بت وڌيڪ اوچو آهي. انڪري جيڪڏهن اهو پنهنجي تر ۾ ڳاٽ اوچو ڪري سرداريءَ جو اعلان ڪري ته اهو سندس حق آهي. اسان کي ٻُڌ سُڌ تي فقط ايترو اطلاع هو ته مهير جي اتر واري چوٽيءَ تي مٿي هڪ ڳوٺ ٻڌل آهي، جتي ماڻهن کوهه کوٽي جيئڻ جو انتظام ڪيو آهي. اها حيرت جي ڳالهه هئي ته خشڪ جبل جي چوٽيءَ تي کوهه مان پاڻي حاصل ڪيو وڃي. ڇا سچ پچ مهير جبل جو جسم پاڻيءَ سان ڀريل آهي؟ ڏيڍ هزار فٽن جي اوچائيءَ وارا جبل بادلن کي جهلڻ ۽ مينهن وسائڻ جي قوت ڪونه رکندا آهن ۽ نه وري سنڌ ۾ برسات جي ايڏي شرح آهي جو جبل پاڻيءَ سان ڀريل هجن.

مهير جي چوٽيءَ تي سچ پچ ٻه ٽي ڳوٺ ٻڌل آهن. وڏي ڳوٺ ۾ هڪ ننڍڙو اسڪول به آهي. ڳوٺ جي ڀر ۾ ئي اهو کوهه به آهي جيڪو ڳوٺ کي سال جو ڳَچ حصو پاڻي ڏيندو رهي ٿو. هي کوهه ڪنهن قدرتي ذخيري مان پاڻي نٿو کڻي. اڳين پيڙهين جي ماڻهن جبل جي چوٽيءَ تي موجود هڪ جابلو ڍوريءَ جي پيٽ ۾ هٿرادو بند ٻڌو هو. هر سال جڏهن مينهن پوندو آهي تڏهن ان گهاري ۾ پاڻي ٻَڌجي وڃي ٿو. اهوئي پاڻي هوريان هوريان زمين ۾ جذب ٿي کوهه ۾ پاڻيءَ جي سطح قائم رکندو اچي ٿو. اها ٽيڪنڪ سنڌ جي جابلو ماڻهن وٽ ڪا نئين نه آهي. ڪوهستان ۾ ان جهڙا ڪيئي قديم بند ٽڙيل پکڙيل ۽ ويران حالت ۾ ملن ٿا. اها ساڳي ٽيڪنڪ گذريل صديءَ جي مُهڙ تائين ريڙهي مياڻ وٽ به استعمال هيٺ هئي. اڄ به ريڙهي مياڻ ويجهو ٽاڪرو برساتي ڍوريءَ ۾ ٻن هنڌن تي مضبوط ديوارن (بندن) جا کنڊر ۽ هڪ ڦِٽل کوهه جا نشان آهن. ريڙهي مياڻ تي واٽر سپلاءِ سسٽم اچڻ کانپوءِ قديم سرشتو ڦِٽي ويو آهي. انگريزن جي دور تائين به ان بند جي مرمت ٿيندي رهي هئي. مهير جبل تي موجود ساڳيو سرشتو اڄ به قائم آهي. ڳوٺاڻا ان بند جي حفاظت ۽ مرمت ڪندا اچن ٿا. اڳي انگريز سرڪار مدد ڏيندي هئي. هاڻي ماڻهو پنهنجي مدد پاڻ ڪن ٿا.

ڳوٺاڻن اطلاع ڏنو ته مهير ۾ هڪ قدرتي چشمو به موجود آهي پر ان چشمي تي ڪو ڳوٺ ٻڌل ناهي. هڪ ٻڪرار چشمي جو ڏس ڏيندي چيو، ”ان پاسي بُٺيءَ تي ڪافر رهندا هئا. اهي ڌاڙيل هئا، الائي آدمخور! هنن جو حڪم هو ته ميدانن ۾ رهندڙ ماڻهو کين رڍون، ٻڪريون، مينهون ۽ ٻيا ڍور پهچائي وڃن، ٻيءَ صورت ۾ کين سخت سزا ڏني ويندي. ماڻهو مجبور ٿي پنهنجا ڍور ڍڳا گڏ ڪري کين پهچائي ايندا هئا. ڪافر اهي جانور ڪهي کائيندا هئا. ان ٽڪريءَ تي اڄ به هڏيون پکڙيون پيون آهن ... اتي ڪافرن جي گهرن جا نشان به آهن.“

ٻڪرار جي واتان بيان ٿيل هن ڏند ڪٿا اسان کي ڇرڪائي وڌو. ٻڪرار پنهنجي سادگيءَ وچان ڪنهن اهڙي ماڳ جو ڏس ڏيئي رهيو هو جيڪو ’ڪافرن‘ (اسلام کان اڳ) جي دور جو ٿي پئي سگهيو.

”تون اسان کي ان بُٺي تائين وٺي هلندين؟“ اسان سوال ڪيو.

”نه سائين، اسان ان بٺيءَ تي ڪونه چڙهون! “ ٻڪرار دل نه ٻڌي يا شايد لنوائي ويو. اسان ڪنهن ٻئي مقامي ماڻهوءَ کي سونهون بڻائي مهير جبل جي پُر اسرار وڏي ڍوري ڏانهن لڙي پياسون.

هن وڏي ڍوري جو نالو ’ڪنڊ واري‘ آهي، جيڪو سانوڻ ۾ جبل جي اتاهينءَ تان پاڻي ميڙي اتر کان ڏکڻ طرف لهي ٿو، ۽ نيٺ اوڀر مان لنگهه ٺاهي مهير مان ٻاهر نڪري وري اتر طرف رخ ڪري ٿو. اهو ڍورو پوءِ، مهير جبل جي اتر مان وڪڙ کائي اولهه طرف حب نديءَ ۾ پاڻي اوتي ٿو. ان ڍوري ۾ وڏي ويراني هئي، هتي فقط هڪ وڏو ساهوارو پنهنجي آستان تي رات ڏينهن موجود هو. ان ساهسيءَ ڍوريءَ ۾ وهندڙ هڪ ننڍڙي پر مستقل چشمي جي هڪ اونداهي غار تي قبضو ڪيو هو. هي هڪ واڳون هو، جيڪو بک جي وقت ۾ پاڻيءَ مان نڪري ڪنهن بي خبر ڇيلي کي جهٽ هڻي کڻي ٿي ويو.

ويران جبل جي هڪ ننڍڙي چشمي ۾ هي واڳون ڪٿان آيو؟ گهڻو ممڪن آهي ته ڪنهن وقت ۾ وڏين برساتن دوران ڪي واڳون حب نديءَ مان ’ڪنڊ واري‘ ڍوري مان ٿيندا مهير جبل جي هن اونهي ڪنڀ ۾ اچي ويا هجن. اهو به ممڪن آهي ته سنڌ ۾ ’واڳون پوڄا‘ جي تسلسل ۾ ڪنهن وقت هتي ڪي واڳون پاليا ويا هجن. هي ماڳ پڪ سان تيرٿ آستان به رهيو آهي ۽ واڳونءَ جي پوڄا به هلي آهي. اسان کي سونهين ٻڌايو ته، ”هتي ڪڏهن ڪڏهن ڪي هندو ايندا آهن ۽ واڳونءَ کي ٻڪر جي ڀيٽا ڏيندا آهن“. سنڌ ۾ جانور جي ڀيٽا جو طريقو هندو توڙي مسلمان لوڪن وٽ لڳ ڀڳ ساڳيو آهي، يعني جانور ذبح ڪري قربان ڪيو وڃي ٿو. مسلمان قربانيءَ جي جانور جو ڪجهه گوشت پاڻ کائين يا سڄو خيرات ڪريو ڇڏين. هندو لوڪ پاڻ ڪونه کائين. واڳونءَ کي ڀيٽا ڏيڻ جي معنيٰ آهي قربانيءَ کانپوءِ اهو گوشت واڳونءَ کي پيش ڪرڻ، جيئن منگهي پير تي آهي.

اسان ’ڪنڊ واري‘ ڍوري مان مهير ۾ اندر گهڙياسون. هيءَ واٽ پيرين پنڌ جي آهي. واڳونءَ واري ڪنڀ کي مقامي ماڻهو ’لاهوت اِتڙي‘ چون ٿا. لاهوت اِتڙيءَ تائين پهچڻ کان اڳ واٽ ۾ ڍوري جي اوڀر واري ديوار سان هڪ ننڍڙي تلاءَ ’مِيرڪي اِتڙي‘ جي ڀر ۾ انساني هٿ جي گهڙيل غار گهڻي وڏي نه سهي، چڱي موچاري آهي. ان ۾ اندر 10-12 ماڻهن جي سمهڻ يا آرام سان وهڻ جي گنجائش آهي. ان غار ۾ مختصر قيام دوران ان مان يا ان جي ٻاهران اسان کي ڪو پٿري اوزار يا ٺڪريون نه مليون.

غار کان اڳتي جبل جون ديوارون اڀيون ۽ زمين ريتيليءَ مان ڦِري سخت ۽ پٿرائين ٿيندي وئي. ان پٿرائين فرش ۾ چشمي جا ٺاهيل لنگهه، ڪُن، ڪنڀ، لسيون لاهيون ۽ ور وڪڙ کائي اڳتي وڌندڙ واٽ پڌري هئي. ڪجهه ڪنڀن ۾ پاڻي هو، ڪي سڪي ويا هئا. هڪ ڪنڀ جو نالو ’ڪاري اِتڙي‘ هو. اسان چشمي جو وهڪرو تمام محدود ڏٺو، ايترو محدود جو لاهوت اِتڙيءَ کان هيٺ پاڻيءَ جو وهڪرو بلڪل ڪونه هو. ان کان مٿي ننڍڙن آبشارن تان ايترو پاڻي لهي رهيو هو جيترو پراڻي پخال جي سوراخن مان نڪرندو آهي. پاڻيءَ جو هي ذخيرو مستقل آهي، انڪري ٻڪرار پنهنجو مال ڪاهي هتي ايندا آهن. مال پاڻي پي ڍءُ ڪندو ته مالڪ واپسيءَ جي تياري شروع ڪندو.

ٻڪرار ڪافرن جي جنهن بُٺي جو ذڪر ڪيو هو، سا هٿرادو غار جي سامهون لڳ ڀڳ پنچ سوَ فٽن جي بلنديءَ تي آهي. ’ڪافرن جي ماڳ‘ کي تفصيلي ڏسڻ کان اڳ ضروري هو ته اوسي پاسي جا تفصيل به ڏسجن. ڍوري ۾ هٿرادو غار کانپوءِ قديم انسان جي هڪ ٻي سرگرميءَ ته بنهه ڇرڪائي وڌو. اها هڪ هٿرادو نالي هئي جيڪا لاهوت اِتڙيءَ جو پاڻي وهائي ٻين ڪُنن ۽ ڪنڀن کي ڀرڻ لاءِ کوٽي وئي هئي. سخت پٿريلي فرش ۾ کوٽيل هيءَ نالي ڏيڍ فوٽ اونهي، ڏيڍ فوٽ ويڪري ۽ وِيهارو کن فٽ ڊگهي آهي. اها نالي کوٽڻ جي پويان وڏي جاکوڙ ۽ سخت ضرورت ڪار فرما نظر اچي ٿي.

ڪافرن جي بٺي ڏسڻ کانپوءِ پڪ ٿي وئي ته هيءَ ننڍڙي ماٿري آڳ�