ٻنڌڻي گبربند: ٻنڌاڻ

ٻنڌڻي گبربند: ٻنڌاڻ
ٻنڌڻي ڳوٺ/گبربند جهانگارن کان ڪرچات روڊ تي ٺيڪ 18 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ آهي. هاڻي، هتي رند ويٺا آهن، ان کان اڳ شاهاڻي هئا. هن جا قبرستان گبربند لڳ به موجود آهن. (برساتي ٻوڏون ان قبرستان جون ڪافي قبرون پٽي چڪيون آهن). ٻنڌڻيءَ وارو گبر بند پنهنجي ڊيگهه سبب سنڌ ۾ شايد سمورن گبربندن کان وڌيڪ آهي. ايتري قدر جو ڪو به محقق ان ڊيگهه کي پوريءَ طرح ماپڻ جي همٿ ڪري نه سگهيو آهي. سڀني پنهنجي اندازي سان ان جي ڊيگهه رقم ڪئي آهي.
آئون هن ماڳ بابت ذاتي راءِ رکان ٿو ته هي اهو ئي ’بندهان‘ ماڳ آهي. جنهن جو ذڪر محمد بن قاسم جي فتوحات واري ڪتاب ’چچ نامي‘ ۾ ڪيل آهي. شايد اهو لفظ اصل ۾ ’ٻنڌاڻ‘ هجي جيڪو هاڻي ٻنڌڻي ٿي ويو آهي. هونئن به هن علائقي ۾ محمد بن قاسم جي آمد جا حوالا چچ نامي ۾ برابر موجود آهن. مقامي روايتون ته اسان جام ٻڌيون آهن. ٻنڌڻي هن وقت به سرسبز ۽ آباد آهي ۽ ماضيءَ ۾ به آباد هو. پر ٻنڌڻي (ٻنڌاڻ جي ڪهاڻي محمد بن قاسم کان تمام گهڻي آڳاٽي آهي. هي تاريخ کان آڳاٽي دور جو ’گبربند‘ آهي. اهڙن ٻنڌن جو رواج تاريخ کان آڳاٽي زماني ۾ عام هو. هي تڏهوڪي وقت جي حساب سان تمام عظيم رٿا هئي پر هاڻي به جيڪڏهن ان کي بحال ڪجي ته هڪ ميگا پروجيڪٽ ٿيندو. هي بند نئه ٻنڌڻيءَ جو پاڻي منڇر ۾ وڃڻ کان روڪيندو رهيو، هاڻي هنڌان هنڌان گهارا پئجي ويا اٿس. هن بند کي ڏسي يقين سان چئي سگهجي ٿو ته سنڌ جا سمورا گبربند، خاص ڪري هي بند ڪنهن هڪ ننڍڙي مقامي سطح جي حڪومت جي وس کان ٻاهر آهي. ان جي تياريءَ مهل هڪ مضبوط مرڪزي راڄ قائم هوندو، ۽ تمام گهڻا مزدور ۽ وڏو وقت لڳو هوندو.
ٻنڌڻي ڳوٺ مان حسين بخش رند اسان کي ٻنڌڻيءَ جي ڊيگهه جو اندازو ڪجهه هن ريت ڏنو! ”او! هُو جيڪو سامهون جبل آهي، ان جي وچ مان ٻنڌ شروع آهي ... ان کان پوءِ وري هن بٺيءَ جي اورئين پاسي، اتان ٻيو ٽڪرو آهي ... ان جي شروعات او هُتان هن پڇڙيءَ کان ... او ... ان جي وچ مان ڏسين ٿو، ان کي وچ مان ٻنڌ ڏنل آهي... اڃا به (قائم) آهي. اوستائين گاڏي ڪو نه ويندي.... پنڌ هليو ويندين!“ اسان نئه جي وچ تي اڄ به قائم بند تي اچي بيٺاسين.
”هن بٺيءَ کان وٺي هيستائين هڪ يا ڏيڍ ڪلوميٽر ٿيندو!“ منهنجو اندازو هو، هڪ ڪلوميٽر ته پڪو آهي... باقي نئن جو پيٽ ٽن ڪلوميٽرن کان گهٽ ناهي!“ بخاري صاحب نئن جي ٻنهي ڪنڌين جي وچ واري فاصلي جو اندازو هنيو.
حسين بخش رند انهن ٽڪرين جا نالا ٻڌايا جن تي گبربند جا ٻئي ڇيڙا بيٺا هئا. هن پاسي بٺيءَ جو نالو آهي ’نار لُنڊو‘ ۽ هي ’پيارو بٺي آهي، انهن جي وچ ۾ به اهڙو ئي ٻنو آهي (ٻنڌ) آهي.. ان کان پوءِ هيءَ به سڄي ٻنڌ هئي جنهن کي نئه وچ مان ڀڃي ڇڏيو آهي.“
”هي ٻنڌ اڪثر اتر ۾ نار لنڊو ۽ پياري جي بٺيءَ کان شروع ٿي ڏکڻ طرف هلي، ان کان پوءِ ڏکڻ اوڀر وڃي ٿي. ان جي ڊيگهه اندازاً 3 ڪلوميٽر هئي، نئه جي ٻئي پاسي هيءَ ٻنڌ لُنڊو بٺيءَ سان لڳي ٿي جيڪا ٻنڌڻي ٽڪرن جو حصو آهي. لڪي سلسلو ان کان پرتي اوڀر ۾ آهي. نارو لنڊو ۽ پياري جي بٺيءَ جي وچ ۾ فاصلو گهٽ آهي پر ان جو نمونو اهو ئي ساڳيو آهي.“ حسين بخش چيو.
هي ٻنڌ تمام ڪشادي بنياد تي بيهاريل آهي جيڪا ٽاپ تي محض ڏهاڪو کن فٽ ويڪري آهي. ان ريت هن ٻنڌ جي لاهي گهڻي اڀي نه هئڻ ڪري ڪافي دٻاءُ براداشت ڪرڻ جهڙي آهي. بند جي اڏاوت ۾ خاص ڳالهه ان ۾ کانچي دار ڀرايون (cabinage) بند واقعي انجنيئرنگ جو شاهڪار آهي. نئه جي ڪشادي پيٽ ۾ بيهارڻ لاءِ جيئن ته پٿر جون وڏيون ڇپون آڻڻ/جمع ڪرڻ ممڪن ڪو نه هو ان ڪري اها (cabinage) ٽيڪنڪ استعمال ڪئي وئي آهي. سڄو بند نئه جي پيٽ مان کنيل گول پٿرن ۽ واريءَ تي مشتمل آهي.
تاج صحرائي صاحب هن علائقي ۽ بند بابت لکي ٿو ”ڪرچات کان جهانگارن واري قديم شاهراهه تي ڏکڻ ۾ (18 ڪلوميٽر پري) ٻنڌڻي ماڳ آهي، اهو نالو ان ماڳ تي هڪ قديم بند سبب پيو آهي جيڪا نئه ٻنڌڻيءَ تي آرپار ڏنل آهي.“ تاج صاحب ڏلهه کان جهانگارن تائين پکڙيل. هن ماٿريءَ کي ٻنڌڻي ماٿر سڏيندي چوي ٿو، ان ۾ 25 کوهن تي نار چڙهيل هئا. هر نار تي هڪ ڪٽنب آباد هو. انهن نارن تي ڪمند ۽ سارين کان سواءِ باقي سڀ فصل ٿين ٿا. ٻنڌڻي ماٿريءَ ۾ ٻه قدرتي چشما آهن جن تي تاريخ کان آڳاٽا ماڳ آهن. نئه ٻنڌڻي جهانگارن وٽ منڇر ۾ ڇوڙ ڪري ٿي ...
اها ٻنڌ جبل جي هڪ شاخ ۽ لنڊي جبل جي وچ ۾ تعمير ڪيل آهي. اهو گبربند اٽڪل هڪ ميل ڊگهو آهي ۽ پاڙ وٽ 75 فٽ موڪرو آهي (ان ريت هن بند جي اوچائي 48 فٽ آهي ۽ 57 فٽن جي لاهي تقريباً 1:1 جي شرح سان لهي ٿي). اها ٻنڌ کانچن جي صورت ۾ ٺهيل آهي ۽ کانچا تري کان وٺي چوٽيءَ تائين پٿرن سان اوساريل آهن. اهي کانچا مختلف ماپن جا آهن. ننڍي ۾ ننڍو کانچو 6 فٽ ۽ وڏي ۾ وڏو موڪر ۾ 10 فٽ آهي. ٻنڌ جي چوٽيءَ کان لهرن ۽ هوائن جي کاڌ کان بچائڻ لاءِ پٿر جون ٽي ڪانسون هڪٻئي جي مٿان ٺهيل آهن. مٿين ڪانس جي ويڪر جي ڇهن فٽن کان وڌيڪ آهي. وچين ڪانس ’10 فٽ ۽ هيٺين ڪانس 15 فٽ آهي. ٻنڌ مٽي، واري ۽ پٿراٽي سان ٺهيل آهي. وقت سان ٻنڌ جا ڪي کانچا لڙهي ويا آهن. باقي ٻنڌ مُنڍ، وچ وچ ۾ ۽ پڇاڙيءَ ۾ اڃا تائين چڱي حالت ۾ بيٺي آهي. هن گبربند جو نمونو کانچن جي وچ ۾ پٿرن جي جڙاوت/ اوساريءَ سبب فني طور مختلف آهي.“
ماحول ۾ تبديليءَ جو عمل ڪيڏو تيز هوندو آهي، ان جو احساس ٻنڌڻيءَ بند کي ڏسي ٿي رهيو هو. هن ڀيري آئون ستن سالن جي وقفي کان پوءِ ٻنڌڻي بند ڏسي رهيو هئا. مون وٽ ان جون تصويرون به محفوظ آهن. هن بند کي وقت تيزيءَ سان ڊاهي رهيو آهي. جڏهن اٺن ڏهن سالن جي عرصي ۾ هيترو فرق اچي سگهي ٿو ته چند سئو يا هزار سالن ۾ ڪيترو فرق اچي چڪو هوندو!؟ نيٺ به هڪ زندهه مضبوط هاٿي ۽ ان جي (ڪيئي هزار سال پراڻي) هڏائين پڃري ۾ زمين آسمان جو فرق هوندو آهي.
هاڻي اسان جو رخ چورڙي ۽ ڏلهه طرف هو. مقامي ماڻهن چورڙي لاءِ هڪ ٻيو لفظ ’موگلو‘ به استعمال ٿي ڪيو. مثال ڪٿي ويٺو آهي ’موگلي ويٺو آهيان!“. يعني چورڙي واري علائقي جو هڪ حد تائين متبادل نالو ’موگلو‘ به آهي. ”سائين چورڙي جو لکت ۾ نالو ’موگلو‘ آهي.“
هڪ همراهه چيو، هو شايد اهو چئي رهيو هو ته سرڪاري دستاويزن ۾ ائين آهي.
”ٻنڌڻيءَ جو پاڻي (نئه) ڪٿان شروع ٿئي ٿو؟“ مون پڇيو هو.
”مليرڙي پوکڻ کان، ان کي ڪي ماڻهو چورڙو به چون ٿا ته ڪي ٻنڌڻي به چون“ هڪ مقامي همراهه جيڪو اسان سان گڏ هو، چيو.
اصل ۾ پوکڻ جو پاڻي ڏکڻ ڏانهن وڃي ٿو. اتي هڪ شِمَ آهي جنهن ڪري پوکڻ کان ٿورو اتر جو پاڻي اتر ڏانهن وڃي ٿو.
”ڏلهه وٽان هڪ نئه ۽ چشمو وهي ٿو، ان جو هڪ پاسو ريتيلو آهي ۽ ٻئي پاسي نئه جي هڪ ڪنڌيءَ سان نشان آهن ۽ ان سان لڳ هڪ رستو ڏلهه ڏانهن وڃي ٿو ۽ ٻيو ڪرچات ۽ ڪراچيءَ طرف هليو ويندو. ڏلهه جبل جي پاڙ وٽ آهي“. بخاري صاحب ٻڌايو.
لفظ ’ڏلهه‘ جبل جي دامن ۾ جبل