ٻه ڍُنگ ڳالهيون

ٻه ڍُنگ ڳالهيون

بدر جمال ابڙو منهن جو اهڙو سڻوپرو ۽ سٻاجهو ساٿي آهي، جنهن سان منهن جو واسطو ڪافي پراڻو (88- 1987کان) آهي، ان تعلق ۾ سدائين واڌارو ئي پئي ٿيو آهي. انهيءَ عرصي دوران هن مونکي گهڻو ڪجهه پئي ٻڌايو آهي پر مون ان مان پوري پراپت حاصل نه ڪئي آهي. انڪري هن جي فياضي تي حرف نٿو اچي پر منهنجي يادگيريءَ منهنجو ساٿ نه ڏنو. سچ ته مان سندس سڀ لکڻيون پڙهي به نه سگهيو آهيان. وري جيڪي پڙهيون آهن سي به ذاتي مصروفيتن سبب گهڻو ڪري سربستيون پڙهي نه سگهيس، ته پوءِ هن ڪتاب بابت ڇا لکان؟ پر ها! هڪڙي ڳالهه آهي ته مون سندس هيءُ ڪتاب الف کان يي تائين پڙهيو آهي.
بدر صاحب چاهي ها ته مهاڳ يا ٻه اکر لکڻ لاءِ هي ڪتاب ڪنهن کي به ڏئي سگهيو پئي ۽ مونکي يقين آهي ته هر ڪو سندس ڪتاب تي لکندي خوشي محسوس ڪري ها. پوءِ به هن هي ڪتاب ڪجهه لکڻ لاءِ ڏئي، مونکي پرک جي پڙ ۾ لاٿو آهي. هي رڳو ثقافت ۽ آثار قديمن سان دلچسپي رکندڙ نه پر هڪ ئي وقت اديب، صحافي، ڪالم نگار، مجسمي ساز، شاعر به آهي ۽ سندس ذهن هر حوالي سان زرخيز آهي.
لکندو آهي ته پوءِ ڪهڙي ڳالهه ڪجي، ڏاڍي نستونگئ سان، پڙهڻ وارو ايئن محسوس ڪندو ته ڄڻ ڪتاب هن لاءِ لکيو ويو آهي، بلڪه ايئن سمجهندو ته ڄڻ اهو مواد حاصل ڪرڻ ۾ پاڻ به شامل هو. ڳالهه پيرائتي هوندي، ڪهاڻي جي هر ڪردار جي واري سان سار پئي لهبي. هر ساٿي پاڻکي ڀاڱي ڀائيوار ڀائيندو. سچ ته اهڙو عوامي ۽ مقبول اندازِ بيان، ممڪن آهي ته ڪنهن ٻئي جو به هجي، پر گهٽ ۾ گهٽ مون نه پڙهيو آهي. ڪتاب پڙهڻ شروع ڪبو ته انکي اڌ ۾ ڇڏي ڏيڻ لاءِ دل نه چوندي. لکڻ سندس زندگي آهي، لکندو رهيو آهي، لکي پيو ۽ اميد ته پيو لکندو. ڪن ٿورن ماڻهن جي زندگي اهڙيء ريت گذري ٿي. مون هميشه ايئن پئي سمجهيو آهي ته هر پڙهيل ماڻهو پنهنجن ماڻهن ۽ قوم جو ڏئڻات آهي ۽ رهندو، جيتر هو لکي ڪجهه موٽائي نٿو. ڪن ماڻهن وري موٽ ۾ ايترو لکيو آهي جو قوم لاءِ لهڻيات ٿي پيا آهن. مونکي بدر ابڙو صاحب به اهڙن ماڻهن جو ساٿاري ڀاسندو آهي.
ڪتاب ۾ سڄو ذڪر اسان ۽ توهان جي ديس، ديس جي ماڻهن، ماحول ۽ اتان جي ماڳن جي روئداد جو آهي، تنهن ڪري ڏاڍو مهت آهي. ڪنهن هنڌ دلپزير ڪٿي وري دل سوز آهي، پر گهڻو ڪري تشويشناڪ. الائي ڇو ليکڪ وڻيون وسنديون ۽ نوان نظر نواز نظارا ڇڏي ويرانن جو رخ ڪيو آهي. استاد بخاريءَ جي هڪ شعري محاوري وانگر ته ’ويرانن ۾ وسعت آهي‘.
سندس لکڻين ۾گهڻو ڪري رڻ ۽ روهه جي ڪهاڻي آهي. تازو ڪتاب ”منڇر،گورک گاج دُنيا“ به ڪوهه گرديءَ تي مشتمل آهي. هن کان اڳ سندس ڪتاب ”ڪوهستان جو سفر“ ڪراچي ۽ ان جي پسگردائيءَ کان شروع ٿي مڪلي ۽ ڪينجهر جا ڪنارا ڀيٽي بولا خان جي حدن تائين جي احوال تي ٻڌل هو، جنهن ۾هن راهن ۽ رستن تان رمندي، ماڻهن سان ملندي، قديم آثارن سان منهن ميل ٿيندي، ليکڪ ڪيترين، شايد ڪن جي ٻڌل، ڪٿائن جو نهايت وڻندڙ تفصيل سان بيان ڪندو هليو آهي، جنهن ڪري الوڻي وارتا به سلوڻي ٿي پئي آهي.
سائين هتان جا ماڻهو ته ڪافي مشڪلاتون ڪٽي به پنهنجا ڪک وسايو ويٺا آهن. پر قديم آثارن جي بي قدري جيتري اسان وٽ ٿي آهي تيتري شايد ڳولڻ سان به ڪنهن ٻئي هنڌ مشڪل ملي. ڪي ساڙ سبب، ڪي ثواب خاطر، ڪي لاغرضي سبب، ڪي تخريبڪاري وگهي، ڪي لوڀ جي ڪري پر سڌي يا اڻسڌي طرح تباهه ڪاري ۾ رڌل آهن. شال اسان ۾ ساڃاهه پيدا ٿئي جو پنهنجي ثقافتي ورثي کي بچائڻ جي زحمت برداشت نٿا ڪري سگهون ته گهٽ ۾ گهٽ انهن جي برباديءَ ۾ ته بهرو نه وٺون. ليکڪ هڪ طرف انهي نمود جي نشاندهي ڪندو هليو آهي ته ٻئي پاسي انهن جي ثقافتي، تاريخي، جذباتي ۽ ديهه ڌاري اهميت به ٻڌائيندو ٿو هلي. ان سان گڏوگڏ اڳتي ڪم ڪرڻ وارن لاءِ آثارن جي موجوده حالت ڀونءِ واري (geographical) اوسٿا ۽ انهن جو ڏس پتو ۽ سفري واٽن جون اهنجايون به بيان پئي ڪيون اٿس. هروڀرو ايئن به نه آهي ته ڪا اهڙي اڙانگي يا جوکائتي جوءِ آهي جا ليکڪ کان سواءِ ڪنهن نه ڏني هجي، پر نظر نظر جو ڦير آهي ۽ ماڻهو ماڻهو جو مجاهدو، مشاهدو ۽ ورتانت پنهنجو آهي.
هونئن ته هر ڪتاب علمي خزاني جي هڪ سڪي جيان ٿيندو آهي. جيئن سڪي جي پرک لاءِ انجو ڌاتو (خالص ۽ قيمتي) رائج الوقت هئڻ ۽ ٽنگسالي خصوصيت ڏني ويندي آهي تيئن ڪتاب جو مواد، انجي عصري افاديت، تازگي ۽ نواڻ ۽ ظاهري ڏيک ڏسڻ گهرجي، منهنجي خيال کان هي پنهنجي موضوع تي اهم ڪتاب آهي.
تازو، هن کان اڳ ليکڪ جي شايع ٿيل ڪتاب”ڪوهستان جو سفر“۾ به ڪيترا اهڙا آثار يا آثارن جا قسم، خاص ڪري پٿر جي مختلف ميڙن جا نويڪلي صورت ۾ بيان ٿيل آهن، جيڪي اڳ ۾ بلڪه ڪافي عرصو اڳ ڪن وديسي ماڻهن يا ماهرن ۽ آثار قديمه سان چاهه رکندڙن بيان ڪيا به آهن ته مختصر ۽ بنا ڪنهن وضاحت يا وگيانڪ وصف ڌاران. تنهن کانسواءِ جابلو دنيا ۾ رستي ۽ پيچرن جي ڪمي ڪري ڪي اهڙيون ڪنڊون ۽ ڪوچا آهن جن ۾ شايد ئي ڪنهن ليکڪ يا کوجيءَ پير گهمايا هجن. انڪري سنڌ جي هن وڏي حصي جي آثارن ۽ ڪن ٻين پاسن بابت اسانکي خير ڪا معلومات آهي.
جبلن ۾ قديم آثارن جي ڏس پنڌ پڇائڻ واري لاءِ سڀ کان وڌيڪ منجهائيندڙ اتان جا لفظ ’ڪوٽيرو‘، ’صحابو‘ آهن جن جون سندن نگاهه ۾ ڪيتريون ئي صورتون آهن، ليکڪ پنهنجي ڪتاب ۾ ڪوشش ڪري انهن ۽ ڪن ٻين محاورن يا نئين نموني جي ڪن آثارن جون وصفون بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. انهن تائين پهچڻ لاءِ رستن، پيچرن ۽ ڀر وارن ڳوٺن وغيره کي به ڄاڻائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ڪٿي ڪٿي آثارن يا انهن جا ڪي انوکا پرڪار بيان ڪرڻ لاءِ ڪلمو يا اصطلاح نه ملڻ ڪري ڪٿي ڪٿي لفظ سازي به ڪئي وئي آهي. ڪن ٻين عام استعمال جي لفظن جهڙوڪ: رانڪ، هديرو، سهابو / صحابو، ڪِري، گوربندي، گبربند وغيره جهڙن اڻ فيصل ٿيل وصفن وارن محاورن تي به ٿوري ٿڪي روشني وڌي وئي آهي. ضروري نه آهي ته اهي سڀ وصفون سڀ ڪنهن لاءِ قابل قبول هجن؛ پر جيڪڏهن اسان جا ماهر لسانيات، اديب ۽ عالم شروع کان اهڙيون ڪوششون ڪندا اچن ها ته اڄ اسان لاءِ اهڙين شين جي وصف بيان ڪرڻ جي ضرورت ئي نه پوي ها. وصف ۽ تشريح لاءِ لفظ ئي ڪافي هجي ها.
عرض ته اسان لاءِ ڪنهن به شئ تي وگيانڪ يا سِجلائتي (scientific) يا فني طريقي سان لکڻ انڪري مشڪل ٿي پيو آهي جو انهن جون موزون يا مناسب وصفون موجود نه آهن. لفظ ملي ٿو ته وصف نه آهي، وصف موجود آهي ته ’لفظ‘ نه آهي. سڀ ڪجهه ٿي وڃي ها پر شايد عالمن اهو ڪم ڪرڻ کي وقت جو زيان سمجهيو يا وري مشرقي سوچ موجب صحيح معلومات ٻين کي ڏيڻ کان پاسو ڪيو. انڪري ايئن ٿيندو پئي رهيو آهي ته ساڳيو لفظ مختلف قسم جي شيء لاءِ استعمال پئي ٿيو آهي يا وري هڪڙي شيء لاءِ مختلف لفظ پئي استعمال ٿيا آهن. نتيجي ۾ مونجهارو ڪالهه به هو اڄ به آهي، مونجهاري جو هڪ ٻيو س�