ٻولين جي گهوڙ ڊوڙ ۽ سنڌي ميڊيم

26 جنوري 1995ع

نوٽ بوڪ مان ... روزاني برسات ڪراچي

ٻولين جي گهوڙ ڊوڙ ۽ سنڌي ميڊيم

وقت وقت جي ڳالھہ آهي، ڪنھن زماني ۾ سنڌ ۾ فارسيءَ جو گهوڙو ڊوڙندو هو. ان کان اڳ عربي گهوڙا سنڌ جي ميدانن، جبلن ۽ ٻيلن ۾ ٻڌا پيا هوندا هئا. ان کان اڳ ۾ ڪھڙي نسل جا گهوڙا هئا؟ تاريخ جا ورق اٿلائڻا پوندا. اخميني شهنشاهن جا فارسي گهوڙا، ان کان بہ اڳ ۾ ويدن جو سنسڪرتي زبان ۾ پاٺ. ان وچ ۾ ڪي باختري يوناني گهوڙا بہ ڊوڙيا آهن.

لڏڻ وارا تہ 1947ع ۾ لڏي هليا ويا پر پنھنجي نشانيءَ طور انگريزي نسل جا گهوڙا ڇڏي ويا آهن. اهو ئي گهوڙو ايڪيھين صديءَ ڏانھن وڌڻ جي اڪيلي سواري سمجهي وڃي ٿي. شايد اهو ئي سبب آهي جو سنڌ وزارت وزيراعظم جي هدايت تي پرائمري کان ئي ٻارڙن کي انگريزي گهوڙي تي مضمون لکائڻ جو پروگرام ٻڌو آهي. ٻولين جي گهوڙ ڊوڙ ۾ سنڌين جي اها خواهش سنبن جي اٿاريل ڌوڙ هيٺ لٽجي وئي آهي تہ سنڌيءَ ۾ تعليم پرائج.

ماڻهو قوم، ٻولي ۽ مذهب جي نالي تي هڪ ٻئي جا مٿا ڦاڙڻ لاءِ تيار هوندا آهن پر ان قوم، ٻولي ۽ مذهب جي سٺن اصولن تي عمل نہ ڪندا آهن. حڪومت پاڪستان ۽ حڪومت سنڌ بہ اهو ئي فيصلو ڪيو آهي. ريڊيو، ٽي وي، اخبارن ۽ هر قسم جي ميڊيا تي قوم، ٻولي ۽ مذهب جي عظمتن جا گيت ڪورس جي انداز ۾ ڳارايا وڃن ٿا پر ايڪيھينءَ صديءَ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ انگريزي نسل جي گهوڙي جي چونڊ ڪئي وئي آهي، شايد اها چڱي ڳالھہ هوندي. اسان کي ايڪيھين صديءَ ۾ هر حالت ۾ داخل ٿيڻو آهي. اڳواڻ سمجهن ٿا تہ انگريزي گهوڙو ئي ايڪيھين صديءَ ۾ داخل ٿي سگهي ٿو باقي سنڌي، بلوچي ۽ سرائيڪي اٺن مان ڪا بہ اميد ناهي.

گهوڙو، گهوڙو ئي هوندو آهي، ان کي جنھن رخ ۾ ڊوڙائبو اوڏانھن ئي ويندو آهي. اڙدو جي شهزوري جا چڪر لال قلعي کان مڪي مديني جي وچ ۾ آهن ۽ سنڌي اٺ ٿر، ڊيلٽا ۽ ڪوهستان کان ٻاهر نٿو نڪري. سنڌ سرڪار ڏاڍي لاچار ٿي پئي آهي. تنھنڪري انگريزي نسل جو جديد گهوڙو قوم جي سواري لاءِ ٻيھر امپورٽ ٿي رهيو آهي جيڪو تير جھڙي تيز رفتاريءَ سان هڪ ٽپي ۾ سڄي سنڌ قوم کي پٺن تي سوار ڪري ايڪيھين صديءَ جي جنت ۾ وٺي ويندو.

سنڌي ڄٽن کي تہ اها ئي خبر نہ آهي تہ ايڪيھين صديءَ جي جنت ۾ ماکيءَ جون نہرون آهن، ميوات سان جهنجهيل باغ باغيچا آهن، حور پريون آهن، مقدس شراب آهن پر مشڪل اها آهي تہ اتان جا گلمان ۽ حورون سنڌي ڪو نہ ڄاڻن، اهي فقط انگريزيءَ ۾ لکي پڙهي ۽ ڳالهائي سگهن ٿيون.

اسان جا ٻئي دوست ڪرڙ ۽ ڪانڊيرو صبح جو اخبار ۾ انگريزي گهوڙي جي امپورٽ جو ٻڌي البت ڪجھہ خوش ٿيا آهن، ڇاڪاڻ تہ ٻئي دوست ”واٽ مني ڪياماڙي گو؟“ چئي سگهن ٿا، باقي رهيل انگريزي بہ جهٽ ۾ سکي ويندا. ايڪيھين صدي جي جنت حاصل ڪرڻي آهي تہ ”ڪياماڙيءَ“ واري انگريزي نہ هلندي. هاڻي هنن کي اهو چوڻ سکڻو پوندو تہ ”واٽ مني ٽونٽي فرسٽ سينچري گو؟“

انگريزي سکڻ ڪو وڏو مسئلو تہ ڪونہي، رات جو وظيفو پڙهي سمهي پئبو، صبح جو هر ڪو فر فر انگريزي ڳالهائڻ لڳندو. ايڪيھين صدي بہ هاڻي ڪو گهڻو پري ناهي. بس ايئن سمجهو تہ توهان جيڪو ڪارونجهر يا ريتيءَ کان ڪراچيءَ لاءِ پنڌ شروع ڪيو هو. هاڻي اچي سپر هاءِ وي جي ٽول پلازه تي پھتا آهيو، اجهو سهراب ڳوٺ آيو ۽ اجهو ايڪيھين صدي آئي. مشڪل فقط اها آهي تہ هاڻي وظيفو پڙهڻ جيترو وقت بہ ناهي. تہجد جو وقت بہ لنگهي ويو. هاڻي تہ فجر جي ٻانگ جو وقت اچي ٿيو آهي.

سنڌ ۾ انگريزيءَ جو گهوڙو تہ اچي ويندو پر ان انگريز گهوڙي کي ٻوچڪاريندو ڪير؟ اسان ٻڌو آهي تہ انگريزي گهوڙو سنڌي سئيسن کي وٺ ڪو نہ ڏيندو آهي، ڇاڪاڻ تہ سنڌي سئسن کي بہ ”واٽ مني ڪيا ماڙي گو....“ واري انگريزي ايندي آهي. ڪي سئيس انگلستاني گهوڙن تي سواريءَ جي تربيت وٺي آيا آهن پر اها تمام ٿورا آهن ۽ ملڪ ۾ ڄٽ ڄاموٽ تمام گهڻا آهن. هو ڪنھن ڪنھن کي پڙهائيندا؟

انگريزيءَ ۾ تعليم ڏيڻ جي ضرورت برابر آهي پر اهو سوچڻ تہ انگريزيءَ کانسواءِ سنڌي قوم ايڪيھين صديءَ ۾ داخل ٿي ئي نٿي سگهي، هڪ ”ذهين ٻار جي سٺي آئڊيا“ وانگر آهي. ماءِ باپ! توهان جي آئڊيا جي ڪاميابيءَ لاءِ ڪرڙ ڪانڊيرو دعاگو آهن ڇو تہ اها آئڊيا مقدس ماڻهن جي ان آئڊيا کان بھتر آهي تہ ملڪ ۾ عربيءَ کي تعليم جو ذريعو بڻائجي. مقدس ماڻهن جو خيال آهي تہ عربي سکڻ کانپوءِ سڀ ماڻهو بھتر مسلمان ٿي ويندا ڇاڪاڻ تہ قرآن شريف عربيءَ ۾ آهي. پر مقدس ماڻهو اهو ٻڌائي ڪو نہ ٿا سگهن تہ اڄوڪي دنيا جا اڪثر اهي ماڻهو جن جي مادري زبان عربي آهي، قرآن شريف چڱيءَ طرح سمجهڻ جي اهليت رکڻ جي باوجود نڀاڳا ڇو ٿيا آهن جو بہاماس ۽ پتايا جا سامونڊي ڪنارن تي الٽيون ڪندا ٿا وتن.

مسلمانن هڪ ڪم چڱو ڪيو آهي جو اهم اسلامي مواد ۽ ادب سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري سنڌين کي ڏيئي ڇڏيو آهي. هاڻي جيڪو پرائڻ چاهي ۽ جيڪو نہ چاهي! هر ڪو پنھنجن عملن جو پاڻ ذميوار آهي. ايئن تہ انگريزيءَ ۾ بہ علم جا وڏا خزانا موجود آهن پر ضروري ناهي هر گورو صاحب عالم، سائنسدان يا فلسفي هجي. انگريزن ۾ بہ وقت جا عظيم جاهل پيا آهن پر اهي سندن ڀاڳ آهن جو انگريز سرڪار انھن جي بہ سار سنڀال لهي ٿي، جو اهي بک نٿا مرن.

اهو تصور بہ غلط آهي تہ هر علم انگريزيءَ جي پيٽ مان ڄمندو آهي. پر اها ڳالھہ درست آهي تہ سڄي دنيا جو بھترين علم انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿئي ٿو. اهو بہ درست آهي تہ ٻاهرين دنيا جي هر ڄاڻ برق رفتار انگريزي گهوڙي تي سوار ٿي سڄي دنيا ۾ پکڙجي وڃي ٿي پر اهو بہ درست آهي تہ مختلف قومن جون خبر چار واريون ايجنسيون ساڳيو علم پنھنجي پنھنجي ٻوليءَ جي گهوڙن تي سوار ڪري منٽن ۾ پنھنجن پنھنجن ڪرڙن ۽ ڪانڊيرن تائين پھچائين ٿيون. هڪ ٻوليءَ مان ٻي ٻوليءَ ۾ اطلاع منتقل ڪرڻ جو هي شير شاھہ سوري اسٽائل سرشتو چڱو خاصو ڪامياب آهي ۽ ڪرڙ ڪانڊيري کي بہ وڌ ۾ وڌ چوويھن ڪلاڪن ۾ خبر پئجي وڃي ٿي تہ مسٽر ڪلنٽن ڪالھہ وائٽ هائوس ۾ ڪھڙي ڀنگ ڇاڻي هئي.؟

سنڌ سرڪار هن مهل تائين ايترو بہ ڪري ڪو نہ سگهي آهي جو ڳوٺ ڳوٺ ۾ سنڌي اسڪول ۽ ماستر مقرر ڪري سگهي. هلي آهي نم اسڪولن ۾ انگريزي پڙهائڻ! سائين عبدالله شاھہ پھرين سنڌي قوم کي اهو تہ جواب ڏي تہ سنڌي ماڻهن ۾ تعليم جي شرح گهڻو سيڪڙو آهي؟ گهڻو سيڪڙو ٻار قلم ۽ ڪتاب خريد ڪري سگهن ٿا؟ ڪيترو سيڪڙو اسڪول اهڙا آهن جن جو ڪاغذن تي تہ وجود آهي پر سر زمين تي آهن ئي ڪو نہ؟ ڪيترو سيڪڙو ٻار صرف ان ڪري نٿا پڙهن جو اسڪول ۾ ماستر ڪو نہ آهن؟ توهان جو رڪارڊ ڇا ٿو ٻڌائي تہ منڇر تي رهندڙ ڪيترو فيصد ٻار اسڪول ۾ پڙهن ٿا؟ ڇا توهان ٻڌائي سگهو ٿا تہ ڪارونجهر جي ڪا سبي ۽ بڊي جبل تي گاجي شاھہ وٽ جيڪڏهن ڪو اسڪول آهي تہ ان ۾ پڙهائي هلي ٿي؟

سنڌي ماڻهو انگريزي پڙه