ٻيڙي

ٻيڙي

هاڻي اسان ٻيڙي جي مختلف عضون جا نالا پڇڻ شروع ڪيا:

”هي آڳل (ٻيڙي جو اڳيون حصو آهي، آڳل جو تخت (اڳيون عرشو يا سٿا) هو پاڇل (ٻيڙي جو پويون حصو) ۽ پاڇل تخت، هي تِر (وچ وارو هيٺيون حصو ’کُـڻ’). هي مَنجڻ يا منجو (مَجو= ڇت) مٿي سمهندا آهيون... ڏينهن جو هتي ويهون (هيٺ ٻيڙيءَ ۾) ۽ رات جو مٿي مَنجي تي!“

آڳل ۽ پاڇل وارن تختن (عرشو يا نيئڙو) جي هيٺين کڏين کي ڪوٺيون ٿي سڏيائون، کاري جي ٻيڙين ۾ انهن کي ڦَنو (hold) يا ’نار‘ چوندا آهن. ٻيڙيءَ جو اهو حصو سمهڻ يا سامان رکڻ لاءِ استعمال ٿيندو آهي.

”هي ڪوٺيون آهن“ مائي صاحبه رهائشي کڏيءَ ڏانهن اشارو ڪري چيو. جڏهن سنڌوءَ تي جهاز راني ٿيندي هئي. ٻيڙي تي مسافرن لاءِ رهائشي ڪوٺين کي ’گنبٽ‘ چوندا هئا. (گنبٽ: جامع سنڌي لغات). هاڻي کُڻ ۽ ’گنبٽ‘ ساڳي معنيٰ ۾ استعمال ٿين ٿا. الهه نواز رڪڻائي صاحب گنبٽ جي وضاحت ڪجهه مختلف ڪئي آهي. هو لکي ٿو ته ’ٻيڙيءَ جي تر ۾ پسون لڳل هوندا آهن ۽ هر هڪ پسونءَ ۾ ٻه ٽي ’وريئڙا‘ هوندا آهن. ٻيڙيءَ ۾ آڳل ۽ پاڇل جو سمندر پاڻي پئسن جي وريئڙن مان وهي گنبٽ ۾ گڏ ٿيندو آهي ۽ پوءِ اهو پاڻي گنبٽ مان درياهه اڇليو آهي.“ (سنڌي ٻوليءَ جو درياهي لهجو : ص: 53)

”هي اڌيرون، آهن“ ملاح ٻيڙيءَ جي اندرين پاسي وارين ديوارن تي هٿ رکي چيو. ٻاهرين پاسي ’ڪڇا‘، ٻيڙيءَ جي ڪناري جنهن تي همراهه پاڻ ويٺو هو، چيائين، ”اها ڳڙهه!“ ‘؛ هي وچ جنهن تي بيٺا آهيون اهو ’تَر‘؛ پاسن کان اڀيون ڪاٺيون جن تي اڌيرون بيٺل آهن، اهي ’لوهڙ جا مُنا‘ جيڪڏهن اهي نه هجن ته ٻيڙي ڪيئن ٺهي؟“

ٻيڙيءَ جي پاسراٽين، جن کي لوهڙ (لهيڙي ڪاٺ) جا منا، پئي چيائون، ان کي کاري ۾ ”لي“ چون ٿا، ۽ وچ وارو ڪرنگهو جيڪو تراکڙين ٻيڙين ۾ ڪو نه ٿئي، ان کي کاري ۾ ’گيڙو‘ چوندا آهن.

”لهڙ جي مُنن ۾ لڳل لوهه ٻئي پاسي ٽپي ويندو پوءِ قابو ٿي ويندو!‘ ملاح سمجهايو. تري ۾ لڳل هنن ڪاٺين کي ’سَرون‘ چوندا آهيون، اهي تختا آهن انهن کي پاٺا (شايد ’پاٽيا‘ مان بدلجي ويل لفظ) چئبو آهي .... ۽ هي ’مينون‘ آهن جن تي ’منجو‘ بيٺل آهي. هن منجي جي پاون (ٿوڻين) تي هٿ رکيو. هي ڊگهيون ڪاٺيون (ٻانهيون) مُنجي جون پاساريون آهن ۽ هي ويڪر واريون ’فتيون‘ آهن. انهن تي بانس جا لڪڙا رکيا ويا آهن ته جيئن ڇت ٺهي، ان انهن کي ’ڌَڪ‘ (اِيسون) چوندا آهيون.“ ٻيڙ ياتا ٻيڙيءَ جي عضون جا نالا ٻڌائيندا ويا.

”جنهن وقت برسات ٿيندي، ٻوڏي ايندي، تڏهن ڪپڙو وٽي ان اندر شيکلو رکندا آهيون، پوءِ سڙهه ڇڪيندا آهيون، پوءِ ان ٽنهي ۾ سڙهه ٻڌندا آهيون ته پوءِ جيئن موٽر هلي تيئن هيءَ ٻيڙي هلندي. شيکلو جنهن ۾ لڳندو، اها آهي ’دڏ‘“

” ۽ جنهن شيءَ ۾ رسو ٻڌي ٻيڙيءَ کي ڇڪي ٻڌندا آهيون، ان کي ڇا چئو؟

”ٻلي، لوهه جي ٻلي. ناتاري.“

”ناتاريءَ جي رسي کي ڇا چئو؟“

پڳهه، اهو بادام جو رسو آهي، جيڪو وٽي پوءِ ناتاريءَ ۾ ٻڌون ٿا.

”اهو بادام ڇا آهي؟“

”رَڇُ! مڇي مارڻ جي ڪم ايندو آهي، پراڻو ٿيندو ته وٽي استعمال ڪندا آهيون.“

”ناتاريءَ جو رسو ٻيڙيءَ ۾ ڪٿي ٿا ٻڌو؟“

” اهو ’ڪڙو‘ پر جي ’ڪڙو‘ نه جي ته مورو. هوڏانهن جيڪا زمين تي کوڙبي سا ٿوڻي.“

ٻيڙيءَ تي اُڪر جو ڪم ڪٿان ڪرايو اٿو! ڏاڍي خوبصورت چٽسالي آهي! بخاري صاحب پڇيو.

”هي اسان جا ملاح آهن. ڊکڻ ڪاريگر آهن، اهي آهن ته ملاح پر ڊکڻاڪي به ڪندا آهن. اهي ٻيڙيون ٺاهن ڪن ٿا... اسان هنن کي پئسا ڏيندا آهيون. سنگت وارو آهي ته ان کي ڏيندا آهيون هڪ مُٺ (قسط) ٺاهڻ لاءِ، يا وري ڪو دوست ضامن پوندو ته ٻي مُٺ پوءِ ڏينداسين.“

”هي گاليو جنهن تي ويٺا آهيون، اهو نئين ٺهرائجي ته گهڻي ۾ ٺهندو؟“

”اهو لک کن کائيندي“

”جيڪڏهن اهو هن صورت ۾ (پراڻي پر هلندڙ حالت ۾) وڪڻو ته توهان کي گهڻا ملندا؟“

”هن صورت ۾ وڌ ۾ وڌ ٽيهه هزار ڪندو.“

”ڪاٺ ڪٿان اچي؟“ مون نئون سوال ڪيو.

”ڪاٺ! سکر مان، لاهور مان، پنجاب، پشاور مان،... اهو مالڪ (ڊکڻ) وٺي ايندا آهن. اسان رڳو هنن کي پئسا ڏيندا آهيون. باقي سڄو ڪم هنن جو آهي. “

”جڏهن نئين ٻيڙي منڇر ۾ لاهيندا آهيو ته پوءِ ڪهڙا ساٺ سنوڻ ڪندا آهيو؟“

”اسان ٻيڙيءَ جي ڳچيءَ ۾ موڙ وجهندا آهيون، سينگار جون پٽيون هڻندا آهيون. ٻيڙي سينگاريندا آهيون، اڳي زائفون سهرا وغيره به ڳائينديون هيون. ٿوري گهڻي خير خيرات به ڪبي آهي. ديڳڙو به لاهيندا آهيون!“ ملاح چيو.

”ڪو سهرو ته ٻڌايو!“ انور ماين کان اوچتي فرمائش ڪئي. خوشگوار ماحول ۾ ٽهڪڙو مچي ويو. مس مس وڃي مائي ڇُٽي راضي ٿي ۽ ڳائڻ لڳي.

او الله جي باگن (باغن) ۾ گل مليو آهي،

گل مليو آهي، او الله ڏنو آهي،

ابا گل مليو آهي، او رب ڏنو آهي،

عليءَ جي باگن ۾، او گل مليو آهي،

او دُهري ٻچڙي جي لاڙئون آڻايان

دُهري ننڍڙي جي لاڙئون آڻايان

عليءَ جي باگن ۾، او گل مليو آهي

رب جي باگن ۾، او گل مليو آهي

مان نَٿَ ته ٻچڙي جي لاڙئون آڻايان

دهري پُٽن جي لاڙئون آڻايان

عليءَ جي باگن ۾ او گل مليو آهي!“ مائيءَ ڳائي بس ڪئي.

”ادي توهان جا نالا؟“ انور ماين کان نالا پڇيا.

”آئون ڇُٽي‘ هوءَ دادلي، هوءَ سومري ۽ هوءَ سڪينه!“

”ٻار جي ته اَؤر ڪيڏانهن ڪيو؟ پاڻيءَ ۾ وجهو؟“

”’نه! اها ڪنهن ڪناري تي زمين کوٽي، اُن ۾ پوريندا آهيون.“

”ڪنوار جي ميندي لهي ته اها درياهه ۾ اڇلائيندا آهيو؟“

”اسان منڇر ۾ اڇلائيندا آهيون!“

”منڇر جي ٻيڙيءَ ۾ ۽ درياهه جي ٻيڙيءَ ۾ ڪهڙو فرق ٿئي ٿو؟“ بخاري صاحب پڇيو.

”فرق ٻيڙيءَ ۾ ته ڪونهي، پر اهي (درياهه جا ملاح) منڇر ۾ جالي ڪو نه سگهندا ۽ اسان درياهه ۾ جالي ڪو نه سگهنداسون، اسان جا مرد اتي ڪم ڪري نه سگهندا. اتان وارا هتي ڪم ڪري ڪو نه سگهندا! ”مائي ڇٽيءَ چيو.

”برابر! درياهه ۾ سير تي جهاز راني ٿئي ٿي.“

اسان وٽ به سير ٿيندي آهي. ٻوڏن ۾ ايترو وهڪرو هوندو آهي جو اسان جي هٿن مان ونجهه نڪريو وڃن. نئون وهن ته ونجهه هٿن مان نڪريو وڃن. ملاح چيو.

”هان!!“ انور کي اعتبار نه آيو.

”منڇر کي ڪهڙي نئه گهڻو ڀري ٿي؟“

گاج! نئينگ، شول، انگئي، جهانگارن واري پر سڀ کان گهڻو ڀريندي آهي گاج! هڪڙي ڏينهن ۾ ڀري ڇڏيس! ”هڪ ملاح چيو.

”هن مهل جيڪڏهن جبل وسي ته (منڇر) صبح جو اسان کي ٽپڙ کڻڻ نه ڏيندي ۽ ڀرجي ويندي“ ٻئي ملاح چيو

”گاج گهڻا ڏينهن لهي ته منڇر ڀرجي!“ مون تصديق لاءِ پڇيو

”ٽي، يا چار ڏينهن. ٽي چار ڏينهن وهي ته پوءِ بند کي خطرو، معنيَ بند ويو! جتان ڪٿان گهارو!“

”هڪ ڏينهن هلي ته؟“ انور پڇيو

”پوءِ ڪجهه نه ٿيندو، گاج ڇنيءَ کان منڇر ۾ پوندي آهي. منهن ۾ ئ