ٻيڙي

ي ڇني اٿس، ٻيون نئون ڪي خاص ڪونهن، جهانگارن واري چڱي آهي. ڇنيءَ وٽان آئي ته ڄڻ درياهه وهي آيو.“
” درياهه جو پاڻي به ڪڏهن منڇر ۾ آيو؟“ انور پڇيو.
”ها! کوڙ دفعا ذوالفقار علي ڀٽي صاحب بادشاهيءَ ۾ هيءُ واهه بند ٿيا آهن ته وري ڪو نه ٿا وهن!“ ملاح چيو.
”76يا 1973 ۾ وهيو هوندو!“
”ها! هڪڙي سال منڇر ۾ گاج لٿي ته ان ۾ مال، ماڻهو... الائي ڪيترا گهلي هتي آئي هئي.... الائي ڪيترا!!؟“ هن زور ڏيئي ٻه ڀيرا چيو.
”نئه گاج لٿي ته ان ۾ ماڻهو هتي ڇڪي آئي هئي؟ منڇر ۾ اچي اڇليائين... مار!“ انور وري حيرت کاڌي.
”ها! اچي وچ تي اڇلايائين! مينهون، ڳئون، رڍون، ٻڪريون، ماڻهو... الائي ڪيڏا هتي لڙهي آيا... گڏهه، گابا.. هڪڙي همراهه جا هٿ پير گڏجي ويا. سُڪ ٿي ويو. بچي ويو پر صفا وٺجي ويو هو.“
”ابول!!“ انور پنهنجي خاص انداز ۾ وڏي حيرت جو اظهار ڪيو. هن وري موضوع مٽايو، ”اسان وٽ ڳوٺن ۾ سڀ مٽ مائٽ پيءُ پٽ ڌيئرون، ڏوهٽا پوٽا گڏ رهندا آهن. توهان وٽ ڪيئن رهندا آهن؟“
”اسان وٽ به رهندا آهن پر شاديءَ کان پوءِ الڳ ٿي ويندا آهن، ڪي ڪي گڏ به رهندا آهن. گاليا ٻه هوندا يا ٽي، اهي سڀ هڪ هنڌ گڏ هوندا آهن. هڪ ٻيڙيءَ ۾ سامان پيو هوندو، هر مائي پنهنجو سيڌو سامان کڻندي!“ ماين گڏيل ڪٽنب جي رهڻي ڪهڻي بابت ٻڌايو.
”گهر گهر ۾ ٻار گهڻا ٿين؟“
”ڪنهن وٽ ٻه ڌيئرون ته ڪن کي چار، هڪ مائيءَ کي هڪ پٽ ۽ ست ڌيئرون آهن. نه ته چار چار پنج پنج ٻار اٿن.“ مائي جي ڳالهه جو مطلب هو ته منڇر ۾ عام طور هڪ ڪٽنب ۾ چار يا پنج ٻار پيدا ٿين ٿا جن ۾ ڇوڪرين جي شرح ڪجهه وڌيڪ ٿي سگهي ٿي.
”ٻارن جي پڙهائي بابت منڇر ۾ ڪهڙو انتظام آهي؟ اسان ٻڌو هو ته ڀٽي صاحب جي وقت ۾ ٻيڙين تي اسڪول ۽ اسپتالون کوليون ويون هيون. “
”اسڪول ڪو نه هو، باقي ٻيڙيءَ ۾ ڊاڪٽر رهندو هو... اها ٻيڙي هاڻي ڀڄي پئي آهي ۽ ٻاهر سُڪي تي بيٺي آهي. ڀٽي جي دور ۾ سڀ ڳالهه سڻائي هئي. هن جي دور ۾ هتي ڪڏهن پاڻي به نه کٽو. اڄ به ڀٽو چڙهي (حڪومت ۾ اچي) ته منڇر ۾ پاڻي ئي پاڻي هجي! ”نڀاڳي ضياءُ الحق جي حڪومت 11 سال هلي ته هڪ به ٻوڏ نه آئي... ڊاڪٽر هاڻي بوبڪ ۾ ويٺو آهي، اڳي ڊاڪٽرياڻيون به ٻيڙين ۾ اچي چڪاس ڪنديون هيون!“
”هن وقت منڇر ۾ گهڻي کان گهڻو پاڻي ڪيترو ۽ ڪٿي آهي؟“ مون پڇيو.
”هتي ته گهٽ آهي. وچ تي ڇهه ست فٽ ٿيندو.“ جواب مليو.
”هن ٻيڙيءَ کي گهٽ ۾ گهٽ ڪيترو پاڻي گهرجي؟ جنهن تي اسان ويٺا آهيون.“ (هي هڪ چڱي سائيز جو گاليو هو).
”هيءَ هن وقت پنج فٽ پاڻيءَ تي بيٺي آهي، بوبڪ تان هلي آهي، اتي ٽي فٽ پاڻي آهي“ ملاح چيو. مون کي سچ پچ حيرت لڳي ته هي گاليو ٽي فٽ پاڻيءَ ۾ تري سگهي ٿو!
”توهان ڪڏهن دادو ويا آهيو؟“ انور ماين کان پڇيو. اسان جو تجربو آهي ته تمام گهٽ مايون شهرن ڏانهن وينديون آهن، ڪنهن ڀرپاسي واري ڳوٺ ۾ به پري ڪو نه ويون هونديون.“ 71-1970 ڌاري مون کي ڪيماڙيءَ (ڪراچي) ۾ هڪ پوڙهو مليو هو، جيڪو منهوڙي کان روزانو ڪياماڙي ايندو هو پر هو شخص سڄي عمر نيٽي جيٽي پل کان اڳتي نه ويو هو. هن بولٽن مارڪيٽ به ڪو نه ڏٺي هئائين.
”ها! سڀني ماين هڪ آواز ٿي چيو
”حيدرآباد؟“
”ها!“ هڪ مائي چيو.
”ڪراچي؟“
”ڪا به نه!“ سڀني حيرت سان چيو.
”سکر؟ نواب شاهه؟“
”هيءَ مائي سڪرنڊ به وئي آهي. هن جو پٽ ڪينجهر ۾ آهي!“ مائي ڇُٽيءَ چيو.“ ڪينجهر وڃون! پنجاب وڃون، مڇي مارڻ، دادوءَ مان ريل تي چڙهي ميانوالي وڃون. اتي گهر ٺاهي پوءِ مرد مڇي ماريندا آهن... اتي جتي ڪٿي مائٽ رهيل آهن سڀ روزيءَ لاءِ وڃون ٿا، بک ڏڪار آهي!“ مائي چيو.
”مجبوري آ سائين خوشيءَ کان ڪو به نٿو وڃي!“ هڪ مرد چيو.
”اتان جا ماڻهو توهان کي تنگ نٿا ڪن ڇا ته هتي ڇو آيا آهيو؟“ انور شايد ان خيال کان پڇيو ته مقامي ماڻهو غير مقامي ماڻهن کي ڪو نه سهندو آهي.
” نه! اتي اٽي چانور جي کوٽ ڪونهي، ماڻهو تنگ ڪو نه ٿا ڪن.“ ملاح جواب ڏنو. تڪرار اتي ٿيندو جتي روزگار گهٽ هجي يا ڏڪر جون حالتون هجن! پنجاب ۾ پاڻيءَ جي ڪهڙي کوٽ!
”هتان جو ميمبر (صوبائي يا قومي) ڪير آهي؟“ مون پڇيو.
”ميمبر الله آهي، ٻيو ڪو به ڪونهي!.... زڪوات جيڪا به اچي، اها پاڻ کائي ويندا آهن، اسان کي ڪو نه ڏين. الله پيٽ ڦاڙين، اسان مسڪينن کي ڏين ئي ڪو نه!“ ملاح ماين ميمبرن کي پٽڻ شروع ڪيو.
”اهڙن ميمبرن تي (لعنتون)! ”انور پيرزادي نعرو هنيو ”بي شمار!“ سڀني چيو.
”انهن (ماڻهن) جا پيٽ لوهه جا آهن، ڦاٽندا ٿوروئي! مجبوري آ سائين!“ بخاري صاحب به بي حس اڳواڻن تي تبصرو ڪيو. منڇر جا سڀ ماڻهو سياسي اڳواڻن کان سخت مايوس پئي ڏٺا.
شام جا پوڻا چار ٿيا ته اسان گاليو ڇڏي بتيلي تي چڙهياسون، هاڻي گرمي پد 40 هو. واٽ ۾ اسان هنج پکي ڏٺا جيڪي مهاڻن پنجاب مان آڻي هتي پاليا آهن. اسان ساڳي دانستر واهه ۾ واپسيءَ جو سفر شروع ڪيو. ننڍڙا ٻار الف اگهاڙا ۽ مايون ڇوڪريون ڪپڙن سوڌو پاڻي ۾ پيون تڙڳن، واٽ ۾ هند هنڌ روهاڪي سانهه ۽ اڇي سانهه ڪاٺڙين تي ويٺل نظر آيون. مهاڻن انهن کي مضبوط ڏورين سان ٻڌي ڇڏيو هو. اهڙو ئي منظر مهن جي دڙي جي مهرن تي به نظر اچي ٿو. ڄڻڪ اهو قديم سلسلو ٽٽو ئي نه آهي. ڪڙيءَ سان ڪڙي ڳنڍي پئي آهي.
دانستر واهه جي ڪنڌيءَ تي گهر اڏيل آهن. هي واهه منڇر جي ڄڻ ته شاهراهه آهي جنهن تي گاڏين بدران ٻيڙيون هلن ٿيون، جيڪي منڇر جي ترندڙ ڳوٺن (ٻيڙن تي مشتمل ڳوٺن) ۽ منڇر جي ڪنڌين/ پتڻن کي هڪ ٻئي سان جوڙين ٿيون.
هيءَ سچ پچ ته هڪ الڳ دنيا آهي، پر ڪنهن رومانس جو شڪار ٿيڻ جي ضرورت نه آهي ڇاڪاڻ ته اسان جهڙا گهڙي کن جا مهمان منڇر ثقافت کي ڏسي متاثر ته ٿي سگهن ٿا پر جيڪڏهن ڪو اسان کي هتي ٻه ڏينهن رهڻ تي مجبور ڪري ته رهي ڪو نه سگهنداسون.

(سن 2003ع ۾ سنڌ ۾ سٺيون برساتون پيون، مٿان وري بلوچستان مان وڏين ٻوڏن جو پاڻي سم نالين جو زهريلو پاڻي کڻي منڇر ۾ پيو. منڇر ته ڀرجي وئي پر زندگي نه موٽي، برسات جي پاڻيءَ ۾ ٻج نه هوندو آهي، ۽ نه وري لٽ جنهن سان زهريلي زمين مٺي ٿئي. سن 2008ع ۾ به سٺو لُڙ پاڻي آيو، تمام گهڻو ٻج آيو، مهاڻن ايترو ٻج پنهجي حياتيءَ ۾ ڪونه ڏٺو هئو، پر اهو ئي ٻج اوچتو ئي اوچتو واپس درياهه ۾ لهي ويو ڇاڪاڻ ته ڇنڊڻ ذريعي پاڻي درياهه ڏانهن نيڪال ڪيو ويو هو، اهو لقاءُ ڏسي مهاڻن ۾ وري اميد پيدا ٿي آهي ته جيڪڏهن ان ريت ٻه ٽي سال لٽاشو پاڻي آيو ته منڇر جي تري ۾ ڀرجي ويل زهر نڪري ويندو، زمين ٻيهر مٺي ٿيندي ۽ گاهه ۽ مڇيءَ جو ٻج جام ٿيندو).
منڇر ۾ ملاحن سان خبرون چارون وٺڻ کان پوءِ، شام جو ساڍي چئين وڳي ڌاري جڏهن اسان منڇر جي بند تي پهتاسين ته بازار جي سرگرمي ڪافي بهتر هئي، رَڇ، سنهو ٿلهو سامان ۽ کِکي ڌپ، ”هيءَ ننڍڙي ابراهيم حيد�