ٻُڌ مت جون علامتون ۽ منظر نگاري

�ن (Deer park) ۾ پهريون خطبو ڏنائين. ان ريت اهي پنج ڄڻا سندس پهريان ڀڳت ۽ ڀِڪشو ٿيا. اهو پهريون خطبو ٻُڌ ڌرم ۾ تمام اهم آهي، انڪري ان موقعي جون تصويرون / مورتيون چِٽيون وينديون آهن جنهن ۾ پنج ڀِڪشو ۽ ڪجهه هرڻ (عام طور ٻه) سندس خطبو ٻُڌندا نظر ايندا آهن ۽ وچ ۾ ٻُڌ ويٺل هوندو آهي ان خطبي ۾ گوتم ٻُڌ پنهنجي ٻُڌ ڌرم جي وضاحت ڪندي ان فلسفي کي ’اتم سچ‘ چيو ۽ هڪ چڪر جي صورت ۾ ان جي وضاحت ڪئي، ۽ سمجهايو ته ڌرم چڪر ڇا آهي؟ انڪري ڪڏهن ڪڏهن آرٽسٽ ٻُڌ جي جاءِ تي ڌرم چڪر کي رکندا آهن، جنهن جي ٻنهي پاسي هرڻ ڏيکاريا ويندا آهن. يعني، اِتي ’ڌرم چڪر‘ خود ٻُڌ جي علامت آهي.
گوتم ٻُڌ جو ’اتم سچ‘ ڇاهي؟ ’ڌرم چڪر‘ ڇا آهي؟ ۽ ’اٺ انگي مارڳ‘ ڇاهي؟
ٻُڌ چيو، ”اتم سچ هي آهي ته: 1- جنم دک ئي دک آهي. 2- دکن جو ڪارڻ طمع آهي. 3- دکن جي پڄاڻي ٿي سگهي ٿي. 4- دکن جي پڄاڻيءَ جو اپاءُ اٺ انگو مارڳ آهي.“
ڏک ڇاهي؟ ٻُڌ چوي ٿو ”پنج شيون دک ڏين ٿيون. 1- جنم ڏک آهي، 2- اگهائي (بيماري) ڏک آهي، 3-جرا (ٻڍاپو) ڏک آهي، 4- موت ڏک آهي، 5- سور صدمو، رنج اداسي ڏک آهي. يعني اَپريه (ناگوار) سان تعلق ڏک ۽ پِريه (پياري شيءَ) کان دوري، محرومي، اڻپوري خواهش ڏک آهي ۽ ڏک ڀوڳنا آهي.“
ساشٽانگ (اٺ انگو مارڳ) ڇا آهي؟ اهو مارڳ ڌرم چڪر جي صورت ۾ سمجهايو ويو آهي، يعني هڪ اهڙو ڦيٿو جنهن کي اَٺ ارا آهن. اهو ئي نشان اٺ انگو ئي سچو مارڳ (رستو) آهي، يعني؛ 1- ٺيڪ درشٽي (نظر، خيال)، 2- ٺيڪ سنڪلپ (ادراڪ)، 3- ٺيڪ واچا (گفتگو: جنهن ۾ ڪوڙ، چغلي، بڪ بڪ نه هجي)، 4- ٺيڪ چال (ڪم)، 5- ٺيڪ آجيوڪا (راست بازي)، 6- ٺيڪ جتن (ڪوشش)، 7- ٺيڪ سمرتي (سوچ) ۽ 8- ٺيڪ سماڌي (ڌيان). اهوئي شانتيءَ جو مارڳ آهي.
ٻُڌ مت ۾ ان ’اٺ مارڳ‘ جون ڪجهه ٻيون سمجهاڻيون به آهن. يعني، ان مارڳ ۾ بنيادي طرح ٽي ڳالهيون آهن: 1- ڏاهپ. 2- اخلاق ۽ 3- سماڌي. ڏاهپ ۾ ٺيڪ درشٽي ۽ ادراڪ اچن ٿا. اخلاق ۾ ٺيڪ گفتگو، عمل ۽ راست بازي اچن ٿا ۽ سماڌيءَ ۾ ٺيڪ جتن، ڌيان ۽ جوڳ اچي وڃن ٿا.
هن فلسفي ۾، ان کانپوءِ اهو بحث اڀري ٿو ته ڏک ڪٿان ٿو اچي؟ ڇا اهو ڏک گذريل جنم جي عملن جي سزا آهي يا اها اسانجي اجائي سمجهه آهي ڇاڪاڻ ته اسان کي پنهنجي اڳوڻي جنم جي ته ڪا خبر ئي ناهي، ممڪن آهي ته اڳوڻي جنم ۾ اسان ڪو ڪڌو ڪم ڪيو ئي نه هجي ۽ اسان اجايو ويٺا پنهنجي جسم کي ڏنڊ ۽ سخت تڪليف ڏيون!
ته پوءِ ڏک پيدا ڪيئن ٿو ٿئي؟ ان سوال جا مختلف جواب اچن ٿا 1- ڏک اسان پاڻ ڪيو آهي (جين مت). 2 - ڏک ٻين پيدا ڪيو آهي (ساکيه مت). 3- ڪجهه اسان، ڪجهه ٻين پيدا ڪيو آهي. 4- پاڻمرادو پيدا ٿين ٿا، ايئن ڀاڳ ۾ آهن (انهن سڀني جوابن جو هڪ ئي مطلب آهي ته اسان جي اڄوڪي ڀوڳنا گذريل جنمن جي سزا آهي، انڪري پاڻ کي ڪشٽ / تڪليف / ڏنڊ ڏيڻ گهرجي).
پر، گوتم ٻُڌ چوي ٿو ”دک جو ڪارڻ نه آتما آهي ۽ نه پِرڪرتي پر منش جي ترشنا آهي، گذريل جنمن يا هن جنم جي ترشنائن سبب دک جو مانڊاڻ مچي ٿو. جيستائين ترشنا آهي، دک آهي! ۽ ترشنا کي ختم ڪرڻ جو هڪ اپاءُ آهي، اعتدال! يعني، گرهستي به ڇڏيو ۽ جسم کي سخت تڪليف به نه ڏيو. ان جتن جي به هڪ سولي واٽ آهي، ويا يام، يعني: 1- خراب خيالن کي روڪڻ. 2- آيل خراب خيالن کي تڙڻ. 3- سٺا خيال آڻڻ. 4- سٺن خيالن کي زور وٺائڻ.
يعني، اتم سچ هي آهي ته طمع / نفسي خواهشن جي پويان ڊوڙ دک آهي / نفس دک ڏانهن وٺي وڃي ٿو. اهي خواهشون ڪام ترشنا، ڀؤ ترشنا ۽ وناش ترشنا آهن. ان جي ابتڙ وئراڳ سان ترشنا کي دٻائي سگهجي ٿو؛ تياڳ سان مڪتي ٿئي ٿي ۽ دک جو رستو روڪجي ٿو.

ٻُڌ وٽ جنم چڪر جو به تصور آهي جنهن جو بنياد يا مدار ڪرم (عملن) تي آهي. ڪرم (اصل پاليءَ جو لفظ ’ڪَم‘ جيئن سنڌيءَ ۾ چئجي ٿو) سبب جيو چڪر هلندو رهي ٿو، جنهن ۾ ڇهه درجا آهن ٽي مٿيان جن ۾ ڀڳوان، ديو ۽ انسان آهن، ۽ ٽي هيٺان جن ۾ جانور، ڀوت ۽ دوزخ جا درجا آهن. سڀ کان هيٺ پاتال/دوزخ ۽ سڀ کان مٿي ڀڳوان آهي. ان جنم چڪر مان ڇوٽڪاري جو هڪ ئي رستو آهي، ساشٽانگ (اٺ انگو مارڳ).
گوتم ٻُڌ جو فلسفو ماڻهن ۾ قبول پوندو رهيو ڇاڪاڻ ته مهاتما پنهنجن ڀِڪشوئن کي حڪم ڏنو ته هو فقط پنهنجي ڪلياڻ لاءِ ڪشالو نه ڪن پر ٻين جو به مارڳ درشن ڪن ۽ هر ڏسا ۾ پکڙجي وڃن، ان ريت تبليغ تي نڪتل ڪي به ٻه ڀِڪشو ساڳي واٽ سان نه وڃن. انهن ۾ پهريان 55-50 ڀِڪشو جن کي ’ارهت‘ جو روحاني درجو ڏنو ويو ٻُڌ جي حڪم تي هر طرف پکڙجي ويا. هُو هميشه سفر ياترا ۾ رهندا هئا ۽ فقط چؤماسي / مينهوڳيءَ جي ڏينهن ۾ وهارن ۾ ڪٺا ٿيندا هئا. هنن کي پنهنجي لاءِ گهڻو سامان کڻڻ کان منع هئي، هر ڀِڪشوءَ کي پاڻ سان فقط ٽي ڪپڙا، هڪ برتن، واسي (ننڍي ڪهاڙي)، سئي، ڪمربند ۽ پاڻي ڇاڻڻ جو ڪپڙو ڪل اٺ شيون کڻڻ جي اجازت هئي، اها ڳالهه گاٿن ۾ ٻُڌايل آهي. هي ڀِڪشو اڪثر گيان ڌيان ۾ رهندا هئا، ڀکشا لاءِ صدا هڻندا هئا. انهن لاءِ کوڙ سارا اصول مقرر هئا: اٿڻ، ويهڻ، ڳالهائڻ، ماني کائڻ مطلب ته هر ڪم لاءِ مقرر اصولن جا پابند هئا، ڪنهن کان اصولن جي ڀڃڪڙي ٿي ته ان لاءِ سخت کان سخت سزا اها هئي ته هن کي ڪجهه وقت لاءِ سنگها مان ڪڍي ڇڏيندا هئا. شروع ۾ ڀِڪشوئن کي پنهنجي لاءِ پاڻ جهوپڙي ٺاهڻ جي اجازت هئي (ته جيئن ڪنهن ٻئي شخص کان خدمت وٺڻ جو سلسلو شروع نه ٿئي ۽ نه وري ڀڪشوءَ جو ڪو مستقل ٺڪاڻو هجي). ٻُڌ جو چوڻ هو ته، ”ڪو پکي ڪنهن به طرف وڃي ٿو ته پنهنجن کنڀن سميت وڃي ٿو“ يعني هن کي گهڻو ساز سامان رکڻ جي ضرورت ئي ناهي. بعد ۾، ٻُڌ جي دور ۾ ئي وهارا ٺهيا، جن ۾ چؤماسن دوران ڀِڪشوئن سان گڏ گوتم ٻُڌ پاڻ به اچي رهندو هو.
نيٺ، ٻُڌ 80 سالن جو ٿيو، آخري وقت آيو ته هن ڀِڪشوئن کان پڇيو ته جيڪڏهن ڪو سوال ۽ مونجهارو هجي ته پڇي وٺو. پر ڪنهن به ڪو سوال نه ڪيو. يعني، هر ڳالهه ٺيڪ ٺيڪ سمجهايل ۽ مقرر هئي. ان موقعي تي ٻُڌ هڪ مختصر پيغام ڏنو جيڪو ’ ٻُڌ جو آخري خطبو‘ سڏجي ٿو. هن مهل تائين ٻُڌ تمام ڪمزور ٿي ويو هو ۽ اڪثر ساڄي پاسي منهن ڪري کاٻي ٽنگ ساڄي ٽنگ جي مٿان ڪجهه ڍري حالت ۾ رکندو هو. هو هميشه ايئن ئي ليٽندو يا ننڊ ڪندو هو. ان کي ’شينهن سيا‘ (شينهن جو ليٽڻ) چوندا آهن. ان موقعي جي ياد ۾ فنڪارن ٻُڌ جون کوڙ مورتيون ٺاهيون آهن جن کي انگريزيءَ ۾ Sleeping Buddha چون ٿا. ان ريت گوتم ٻُڌ پنهنجن نظرين جو پرچار 45 سال ڪيو. ڪنهن کي به پنهنجو جاءِ نشين مقرر نه ڪيائين، ۽ سنگها کي باهمي صلاح ۽ اصولن تي قائم رهڻ جي راهه تي هلائي ڇڏيائين.
ٻُڌ چيو، ”جڏهن آئون نه رهندس، تڏهن، مون جيڪي ڪجهه اوهان کي سيکاريو آهي ۽ ٻُڌايو آهي، اهي ئي اصول توهان جا رهنما هوندا. توهان ڀِڪشو هڪٻئي کي ’دوست‘ (avuso) ڪري مخاطب ٿيندا آهيو، مون کانپوءِ ايئن نه ٿيندو، ڪو وڏي ڄمار جو ڀِڪشو مثال آنند ڪنهن نوجوان ڀِڪشوءَ کي سندس نالي، ڪٽنب جي نالي سان يا ’دوست‘ چئي مخاطب ٿي سگهي ٿو، پر ننڍو ڀِڪشو سينيئر ڀِڪشوءَ کي ”سائين!“ (bhante) يا بزرگ! (aya