ٻُڌ مت جون علامتون ۽ منظر نگاري

sma) ڪري سڏيندو. اي آنند! مون کان پوءِ جيڪڏهن سنگها (برداري، ڪميونٽي) چاهي ته اها هنن قاعدن ۾ ٿوري ڦير ڦار ڪري سگهي ٿي. ۽ قاعدن جي ڀڃڪڙيءَ تي سخت ترين ڏنڊ ڏئي سگهي ٿي!“.
”پر سائين سڀ کان وڏو ڏنڊ ڇا آهي؟“ آنند سوال ڪيو.
”ڀِڪو چنا (هڪ ڀِڪشوءَ جو نالو) جيڪي چاهي سو چوي، آنند! ٻيا ڀِڪشو نه هن سان ڳالهائين، نه ڪا صلاح ڏين ۽ نه وري هن کان ڪجهه پڇن“.
پوءِ ڀڳوان ڀِڪشوئن کي چيو، ”جيڪڏهن ڪنهن ڀِڪشو کي ڪو سوال يا مونجهارو آهي، ٻُڌ متعلق يا ڌرم بابت يا سنگها يا ماڳ يا طريقت بابت ته هو پڇي سگهي ٿو؛ پاڻ کي نه روڪيو، پنهنجا خيال ظاهر ڪريو!“. ڀِڪشوئن جو استاد مهاتما گوتم ٻُڌ سامهون موجود هو، پر ڀِڪشو هن کان ڪجهه به پڇي نه سگهيا. سڀ ڀِڪشو خاموش رهيا، استاد ٻيو ۽ ٽيون ڀيرو ساڳي طرح پڇيو، ڀِڪشو ٽيون ڀيرو به خاموش رهيا.
ان کانپوءِ ڀڳوان ٻُڌ چيو، ”ٿي سگهي ٿو ته ڀِڪشو پنهنجي استادن کان وڏي احترام سبب سوال پڇي نه سگهيا آهن، ته پوءِ ڀِڪشو ڀلي دوست دوستن کان پڇن!“ ان جي باوجود ڀِڪشو چپ رهيا. تڏهن، آنند (ٻُڌ کي سڀ کان قريب ڀِڪشو) ڀڳوان کي چيو ”سائين! هي (ڌرم، مارڳ) تمام عاليشان، زبردست آهي، اسان کي يقين آهي ته ڀِڪشوئن جي هن برادريءَ ۾ ڪنهن کي به ٻُڌ ڌرم، سنگها، مارڳ يا عمل تي شڪ مونجهارو نه آهي“.
”عارضي مونجهارا لازمي ٿيندا آهن، ڪوشش ڪريو ته پنهنجو مقصد پوري محنت ۽ احتياط سان مڪمل ڪريو!“ هي ڀڳوان ٻُڌ جا آخري لفظ هئا.
ٻُڌڪي آرٽ ۾ گوتم ٻُڌ جي آخري وقت کي عام طرح ان ريت ڏيکاريو ويندو آهي ته هو ساڄي پاسي منهن ڪري ستل آهي ۽ سامهون ڀِڪشو بيٺا آهن.
گوتم ٻُڌ پاڻ ئي وصيت ڪئي هئي ته سندس آخري رسمون ادا ڪندي کيس ان طرح دفنايو وڃي جيئن چڪرورتي راجا کي گول اڏاوتي دڙي (اسٽوپا) ۾ پوربو آهي. گوتم ٻُڌ اها به هدايت ڪئي هئي ته سندس مورتي مجسمو نه ٺاهيو وڃي ڇو ته هو فقط بشر آهي. ان ريت هن جسم کي اهميت ڏيڻ بدران روح لاءِ اهميت ڄاڻائي.
گوتم ٻُڌ جي ان خواهش تي تقريباً 200 سال عمل ٿيو پر پوءِ سندس سڀ کان پهريون شبيهون لڳ ڀڳ 200 ق.م ۾ ٺهيون، اهي ديوار تي آبي رنگ جي مدد سان ٺاهيون ويون، سندس تصويرن جو قديم ترين ماڳ اجنتا آهي جتي هر نئون ڀِڪشو پنهنجو ڪم ڪندو هو، پوءِ 300 سالن بعد گوتم ٻُڌ جا مجسما ٺهيا، جيڪي اجنتا ۾ آهن.
ٻُڌ کانپوءِ به ڀِڪشو پنهنجي استاد جي ٻُڌايل اصولن تي هلندا رهيا. هو سدائين سفر ۾ رهندا هئا، خيرات تي گذر جو سلسلو هلندو رهيو، ڀِڪشو هنڌ هنڌ ٻُڌ جو پيغام پهچائيندا تيرٿ گهمندا، وهارن ۾ رهندا اڳتي هلندا ٿي ويا. هنن کي ٻُڌ جي تصوير ٺاهڻ کان منع هئي ان ڪري وٽن ٻُڌ جي تعليمات ۽ اسٽوپا جون علامتون هيون جيڪي هو هنڌ هنڌ چِٽيندا ٿي رهيا. اهڙي چٽسالي سنڌو ماٿريءَ ۾ پاڪستان جي اُترين علائقن کان وٺي کيرٿر تائين مختلف جاين تي ملي ٿي.
ٻُڌمت ۽ گوتم جي ڪجهه علامتن جو ذڪر مٿي اچي چڪو آهي، انهن کانسواءِ ڪي ٻيا اهم نشان هن ريت آهن: سواستيڪا، اسٽوپا، ڪنول گل، شينهن، گهوڙو، هاٿي، ڍڳو، مور، هرڻ ۽ ٻُڌ جا قدم. جنهن جي ترين تي عام طور ڌرم چڪرو ٺهيل هوندو هو.
گوتم ٻُڌ جي هدايتن موجب اڳتي جو هر ڪم سنگها جي صلاح سان ٿيڻو هو. انڪري، اسان کي تاريخ ۾ گوتم کانپوءِ پهرين سڀا 410 ق.م ۾ ئي سڏايل نظر اچي ٿي. ان کانپوءِ اپکنڊ ۾ اهم واقعن جو سلسلو ڪجهه هن ريت آهي.
ٽيڪسيلا (تڪششلا) گوتم ٻُڌ جي وقت کان ئي علم ۽ فن جو عظيم مرڪز هو. ٽيڪسلا گانڌار جي گاديءَ جو هنڌ هو. ان وقت اتي راجا پُڪساتيءَ جو راڄ هو، جنهن جا مگڌ جي راجا بمبسار سان چڱا ناتا هئا. راجا پُڪساتي سنياس وٺي گوتم وٽ ويو ۽ ڀِڪشو ٿيو، هن راجگرهه ۾ هڪ ڪنڀر جي گهر ۾ گوتم کان اپديش ورتو هو. ان زماني ۾ هندستان جا برهمڻ ويد اڀياس لاءِ، کتري شهزادا ڌنش وديا ۽ راڄ نيتي سکڻ لاءِ ۽ وئش شلپ ڪلا (سنگتراشي) ۽ ٻيا ڌنڌا سکڻ لاءِ هتي ايندا هئا. هندستان جي سڀ کان قديم يونيورسٽي ٽيڪسيلا ۾ هئي.
اهڙي طرح جڏهن سن 326 ق.م ۾ سڪندراعظم سنڌو پار ڪري ٽيڪسيلا پهتو ته هتي ٻُڌ ڀِڪشو جهنگ جهر ۾ پنهنجي نرواڻ جي حصول لاءِ عبادتن ۾ مصروف هئا. سڪندر جڏهن سنڌ، پنجاب جي ماٿرين ۾ ٿرٿلو مچائي 323 ق.م ۾ بابل ۾ مري ويو. ان کان پوءِ سنڌ تي موريا خاندان جي حڪومت (184-321 ق.م) قائم ٿي، جنهن جو پهريون حاڪم چندر گپت موريا هو. جڏهن موريا خاندان جي جنگجو راجا اشوڪ اعظم (239-268 ق.م) رت جون نديون وهائڻ کانپوءِ ٻُڌ ڌرم پنهنجايو ته ٻُڌمت کي وڏو سهارو ملي ويو. اشوڪ ٻُڌ جي تعليمات کي پکيڙڻ جو مشن شروع ڪيو، نتيجي ۾ هي مت 250 ق.م ۾ ئي سريلنڪا تائين پهچي ويو. اشوڪ کانپوءِ ٻُڌمت ۾ هند يوناني قومون شامل ٿيون. 100 ق.م کان 100ع تائين مهايانا فرقو اڳتي آيو ۽ مقامي فن تي پنهنجو اثر وڌائون، اهو ئي دور هو جڏهن ٻُڌمت چين، ڪمبوڊيا ۽ ويٽنام تائين پهتو.
712ع ۾ محمد بن قاسم سنڌو ماٿريءَ ۾ داخل ٿيو، 1000-900ع ۾ ترڪ مسلمان هندستان تي قابض ٿيا ۽ سن 1300-1200ع تائين ٻُڌ ڌرم هندستان مان لڳ ڀڳ ختم ٿي ويو.