ٻڌ مت، گنڌارا ۽ سنڌ

ٻڌ مت، گنڌارا ۽ سنڌ
سڪندر اعظم ۽ موريا راڄ کان پوءِ ڇا ڇا ٿيو؟ اهو ڪافي منجهيل سُٽ رهيو آهي. اهو سمجهڻ لاءِ اسان کي ادبي تاريخ جو جائزو وٺڻو پوندو. اصل ۾ هيءَ هندستان ۽ اتر ايشيا جي قومن جي ٽڪراءَ، تهذيبي عروج و زوال، ميلاپ، سماجي فلسفن، سان گڏ انهن جي وقتي هار جيت، شڪستن ۽ اڳراين جي تاريخ آهي. عام طور تي ماڻهو اهو سمجهندا اهن ته سنڌو تهذيب جي زوال کان پوءِ هتي وري به آديواسي مقامي طاقتون اڀريون ۽ حاوي ٿيون. اهو خيال ڪيترو درست آهي؟ ان جو پتو ان تاريخي مواد مان پوندو جيڪو ويدڪ ادب (مجموعي طور)، المياتي جنگي داستانن ۽ آرڪيالاجيڪل ريڪارد مان ظاهر ٿئي ٿو.
ٻڌ مت به ان سڄي قصي جو هڪ وچ وارو پر ڪافي اهم باب آهي، ٻڌ مت پيدا ته گنگا ماٿريءَ جي اولهه واري ڀاڱي ۾ ٿيو پر ان ۾ وچ ايشيا جي جنگجو قومن سان گڏو گڏ يوناني، ايراني، رومي قومن به عجيب انداز سان پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي. ڪو تصور به نٿو ڪري سگهي ته ٻڌ جي اهنسائي مذهب ۾ وچ ايشيا ۽ يورپ جون وحشي قومون پنهنجي لاءِ ڪهڙيءَ طرح جاءِ پيدا ڪري ويون؟

وچ ايشيائي قومن جي آمد ۽ سنڌو تهذيب ۾ خلل
اسان کي تاريخ ۾ ٿورو پوئتي وڃڻو پوندو. ۽ اها ڳالهه ذهن ۾ چڱيءَ طرح ويهارڻي پوندي ته اپکنڊ قومن جو سمنڊ آهي، جنهن ۾ قديم زماني کان وٺي اوڀر ۽ اتر جو قومون عربي سمنڊ، ايران ۽ افغانستان جي رستن کان اينديون رهيون آهن. ان کان به آڳاٽيون آديواسي قومون قديم ترين انساني نسلن جو تسلسل آهن، جن جو رڪارڊ لکن سالن ۾ هليو ويندو. اسان تازي ماضيءَ يعني ڪجهه هزار سالن تائين پاڻ کي محدود رکنداسين.
سنڌو هڙپا تهذيبن جي خاتمي بابت آريائي لوڪن جي حملن کي ذميوار سمجهيو ويندو آهي. جيڪڏهن اسان لفظ آريا کي هٽائي، ”وچ ايشيائي ۽ يورپي قومون“ استعمال ڪيون ته پوءِ شايد سنڌو ماٿريءَ جي تاريخ ۾ آيل اٿل پٿل کي سمجهڻ سولو ٿي پوي! سنڌو ماٿريءَ ۾ اولهه وارن جابلو لڪن خيبر ۽ بولان کان هر دور ۾ چڙهتون ٿيون آهن، اها هر دور ۾ مشاهدي جي ڳالهه اهي، ”جڏهن ڪڏهن سنڌڙي، توکي قنڌارئون جوکو!“ ان تاريخي تجربي جو نچوڙ آهي. اڄ به ڏسجي ته اها ئي افغانستان جي سرزمين سڄي سنڌو ماٿري (ڪشمير کان سمنڊ تائين) هڪ وڏي افراتفري جو سبب آهي. حقيقت اها آهي ته افغانستان وارو علائقو تاريخ ۾ ڪڏهن به مستحڪم حڪومت طور نه رهيو آهي. ان جي حيثيت جنگ جي هڪ مستقل ميدان واري رهي آهي، جنهن ۾ سڀ وچ ايشيائي قومون تاريخ کان آڳاٽي وقت کان طاقت آزمائي ڪنديون رهيون آهن. سدائين، هڪڙيون طاقتور قومون يا قبائلي لشڪر ٻين قبائلين کي ڌِڪي خيبر لڪ (يا بولان لڪ) ٽپائي ڇڏيندا آهن. ان کان پوءِ اهي دربدر ٿيل قبيلا پنهنجي لاءِ ڪا مستقل بيٺڪ ڳولي سنڌو ماٿريءَ ۾ ڪٿي به ويهي رهندا آهن، بلڪل ايئن جيئن هاڻي پٺاڻ ۽ افغان قومون قبيلا ڪراچيءَ تائين اچي پهتا آهن. ان ريت صدين کان اهو سلسو هلندڙ آهي ته دربدر قومون سنڌو ماٿر ۾ اينديون رهن ٿيون، يا وري ايئن به ٿيو آهي ته ڪي وڌيڪ طاقتور لشڪر پاڻ افغانستان جون حدون ٽپي سنڌو گنگا ماٿرين تي قبضو ڪندا رهيا آهن. ان جا سڀ کان اهم مثال ڪاڪيشيائي ترڪ، تاتاري، منگول، ايراني، يوناني (باختري، سٿيا، ساساني، پارٿي، ڪشان) هُنَ ۽ عرب آهن.

هندو ڌرمي ادبي تاريخ
هندو لوڪن جي ڪتابن موجب اولهه کان سنڌو ماٿريءَ ڏانهن سڀ کان پهرين اهي ماڻهو آيا، جن پاڻ کي ”آريا“ (سڌريل) چيو. ان کي ويدڪ دور چون ٿا.
ويدڪ دور: سنسڪرت ۾ ’ويد‘ معني مقدس علم يا داستان. عام طور تي چئن اوئلي ڪتابن کي (ڪڏهن ڪڏهن ٽن کي) ويدن ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو:
1. رگ ويد: هي سڀ کان قديم آهي، جنهن جي معنيءِ آهي حمد، ثنا، ڀڄن يا گيت؛ انهن کي اشلوڪ چون ٿا.
2. يجر ويد: هن ۾ قربانيءَ جا منتر آهن، جن کي يجُس (yajus) چون ٿا.
3. سام ويد: هن ۾ اهڙا راڳ ۽ ڀڄن آهن جيڪي مذهبي معاملن جي بجاوريءَ ۾ ڳائجن ٿا، اهو مذهبي گيتن تي مشتمل آهي.
4. اٿر ويد: هن ۾ جادو ٽوڻا (yatu) آهن، هن ويد جي مصراعن کي منتر چون ٿا.
(نوٽ: يجر ۽ سام ويد برهمڻ دور ۾ سامهون آيا).

رگ ويد جو قديم ترين اشلوڪ 1200 کان 1000 ق.م جو آهي. اهي قديم ترين اشلوڪ ڇند سڏجن ٿا. اشلوڪ هڪ قسم جي نظم ۾ چيل آهن. پويان نظم منترن واري دور جا يعني 1000 ق.م کان 800 ق.م جا آهن. هي گيت سنڌوءَ ڪناري اهڙن علائقن ۾ لکيا ويا، جتي اها جبلن مان لنگهي ٿي. انڪري انهن سٽن ۾ سنڌوءَ جي گڙڪاٽن، ۽ رنڀن جو ذڪر آهي. شايد اهو اٽڪ، گنڌارا ۽ ان جي لڳ ڀڳ وارو علائقو هو. يجر ويد هاڻوڪي هندو مت ۽ رگ ويد جي وچ واري ڪڙي آهي. ان ۾ شِو ديوتا جو ذڪر پهريون ڀيرو آيو آهي ۽ وِشنوءَ جو ذڪر وڌيڪ خصوصيت سان ڪيو ويو آهي. هي ويد 1000 کان 800 ق.م جو سمجهيو وڃي ٿو، جنهن ۾ سنڌوءَ جي ڪنارن بدران ستلج ۽ جمنا جي وچ وارن علائقن جو ذڪر آهي. (پر هتي اهو چوڻ مناسب نه ٿيندو ته يجر ويد کان اڳ شِو جو تصور ئي ڪونه هو، ڇاڪان ته موهن جي دڙي مان لڌل مهرون اهڙي ديوتا جو ڏس ڏين ٿيون جنهن جون وصفون شِو جهڙيون آهن، انهن تصويرن ۾ هو پاڻ يوڳ آسڻ ۾ آهي ۽ پَسو پتي نظر اچي ٿو) يجر ويد ۾ شِو جي ذڪر جو مطلب اهو اهي ته ويدڪ ڌرم جي زور کانپوءِ ڪجهه سؤ سالن جي وقفي سان ويد مت وارن شِو کي اهميت ڏني، ان وقت تائين ويدڪ قوتون سنڌو ماٿريءَ کان پوءِ ستلج ٽپي جمنا تائين وڃي پهتيون هيون. ان علائقي ۾ هڪ اهم ندي سرسوتي به وهندي هئي، جنهن کي اسان هاڪڙو يا گهاگهر به چئون ٿا.
اٿر ويد ۾ ڪجهه اهڙو مواد به آهي، جيڪو رگ ويد کان به پراڻو لڳي ٿو، پر اهو ڪتاب جي حيثيت ۾ پوءِ ترتيب ڏنو ويو آهي. هاڻي ان کي چوٿون ويد چون ٿا. ڪو گهڻو وقت نه ٿيو اهي جو برهمڻ ان کي چوٿين ويد جو درجو ڏيڻ لاءِ تيار نه هئا. ان ۾ هڪ کان وڌيڪ موضوع آهن، خاص ڪري جادو ٽوڻو وغيره، جيڪي ڪڏهن ڪڏهن تاريخ کان آڳاٽيون ڳالهيون لڳن ٿيون. ڪتاب طور هي ويد دير سان سامهون آيو. جيئن ته ان ۾ سُوترا ادب ۽ گِريهه سُوتر شامل آهن، انڪري اها تصنيف 200 کان 600 ق.م جي وچ جي آهي.

برهمڻ دور: انهن کان پوءِ برهمڻ ادب آهي. ان جا ٻه دور آهن. پهريون 1000 کان 800 ق.م ۽ ٻيو 800 کان 600ق.م. انهن ڪتابن ۾ ويدن جا تفسير ۽ تشريحون آهن. اهي عبادتن ۽ رسمن جا ڪتاب آهن. پر، انهن ۾ ڪي ’جهنگ جا ڪتاب‘ (Aran Yakas) آهن، جيڪي غالباً ٻيلن ۾ ويهي لکيا ويا.
سُوترا دور: هن ڪتاب ۾ اختصار کي نظر ۾ گهٽ رکيو ويو آهي، اهي ٽن حصن ۾ آهن. 1ـ شُرتي. 2ـ گِريها. 3ـ ڌرما. شُرتيءَ ۾ وڏين قربانين جا قاعدا لکيل آهن. گِريها ۾ گهريلو عبادتن جو رسمون ۽ طريقا لکيل اهن ۽ ڌرما ۾ سماجي ۽ قانوني رواج ڄاڻايل آهن. انهن ۾ ڌرم شاستر جهڙوڪ ”منوءَ جو قانون“ به شامل آهي. شاستر معنيٰ ’هندو مذهبي علمي تحرير‘. سوترن جي ٻولي ۽ گرامر سنسڪرت ۽ براهمڻ ادب جي وچ واري آهي.

اپنشد: هندو فلسفي جا هي پراڻا ڪتاب خالق، آتما، موت، زندگي ۽ انهن جي باهمي تعلق تي ٻڌل آهن. اهي 100 کان 200 آهن. پ