ٻڌ مت، گنڌارا ۽ سنڌ

ر انهن مان اهم ڪتاب هڪ درجن کان وڌيڪ نه آهن. اهي 550 ق.م جا آهن.
پُراڻ : پُراڻ معنيءِ ’پُراڻا‘، اهي 28 آهن، جيئن : وِشنو پُراڻ، شِو پُراڻ، ديوي پُراڻ وغيره. پُراڻن ۾ دنيا جي ترچنا، پوءِ واريون رچنائون؛ ديوتائن، پوڄارين ۽ حاڪمن جا شجرا ۽ ڪارناما ڏنل آهن. اهي وڌ ۾ وڌ سن 400ع کان اڳ جا نه آهن. پُراڻ چون ٿا ته ڪورن ۽ پانڊن جي جنگ آڳاٽي برهمڻ دور ۾ يعني 1000 ق.م ۾ لڳي هئي.
ويدڪ ادب (مجموعي طور): وشنو گپتا چاڻڪيه ڪوٽليه پنهنجو سياسي ڪتاب ’ارٿ شاستر‘ چوٿين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ لکيو، جنهن ۾ هُو چوي ٿو ته ”رگ ويد، يجُس ويد ۽ سام ويد ٽيئي ويد آهن، اٿر ويد به ويد سڏجي ٿو. اهو سڀ ’ويدڪ اتهاس‘ آهي.“ ٻين اکرن ۾ پُراڻ، اِتي وِرتِيا (Itivrita) ، تاريخي قصا (Akhya yika) تصويري قصا (Udaharana)، ڌرم شاستر (سماجي مذهبي قانون) وغيره سڀ ويدڪ اتهاس آهن.

جنگي داستان
رامائڻ : سري رامچندر جو ذڪر 550 ق.م کان آڳاٽي ڪنهن به ڪتاب ۾ نه آهي، انڪري هي قصو وڌ ۾ وڌ 550 ق.م کان 400 ق.م ۾ رچيو ويو هوندو. ان داستان جي ٻولي ويدڪ ادب کان گهڻي مختلف آهي، ان ۾ صدين جو فرق نظر اچي ٿو. هن ۾ 24 هزار اشلوڪ آهن. هي قصو رِشي والميڪيءَ ايوڌيا ويجهو اتر پرديش ۾ عوامي سنسڪرت ۾ لکيو، جنهن جو هندي ترجمو تلسيداس 1632ع ۾ شهنشاهه اڪبر جي دور ۾ ڪيو.
مهاڀارت: هن قصي ۾ يونانين ۽ ڪشانن جو به ذڪر آهي، جيڪي ٽين صدي قبل مسيح کان 2 صدي عيسويءَ تائين هئا. انڪري ’مهاڀارت‘ 400 ق.م کان 200 ق.م تائين لکيو ويو، ۽ ان ۾ ترميمون اينديون ويون آهن. هن قصي ۾ هڪ لک کن اشلوڪ آهن. هي قصو مختلف مصنفن مختلف زمانن ۾ لکيو يا بيان ڪيو.
رامائڻ جي تاريخي حقيقت بابت ڪجهه به چئي نه ٿو سگهجي پر ان قصي ۾ آريا طبقي جي ڏکڻ هندستان ۾ دراوڙ لوڪن جي راجا سگريو، سپهه سالار هنومان سان دوستي ۽ لنڪا جي راجا راوڻ سان ٽڪراءُ ڏيکاريو ويو آهي. ڪي صاحب هن قصي کي محض خيالي قصو سمجهن ٿا. البت، مهاڀارت وارو واقعو ضرور ٿيو. اهو شايد ڇهين صدي ق.م کان اڳ يا ستين صدي ق.م جي پڇاڙيءَ ۾ ٿيو. پر ان بابت اهو نٿو چئي سگهجي ته اها جنگ ڪيتري پيماني تي لڳي هئي ۽ ان ۾ شاعراڻو مبالغو ڪيترو آهي.
تاريخدانن جو خيال اهي ته آرين جي هڪ وڏي لڙائي رامائڻ ۽ مهاڀارت کان به اڳ ٿي، جيڪا ڏهن راجائن جي جنگ سڏجي ٿي. ان وقت تائين آريا شتودري (ستلج) ۽ سرسوتيءَ کان اڳتي ڪونه وڌيا هئا. ان وقت سرسوتي ماٿر ۾ راجا سُودا (Suda) راڄ ڪندو هو جنهن جو قبيلو تڙستو (Trtsu) هو. سندس خلاف ڏهن راجائن (دشن راجن) حملو ڪيو، جنگ پروشني (راوي) نديءَ جي ڪناري تي لڳي. ان جنگ ۾ ڏهن راجائن شڪست کاڌي. ان لڙائيءَ جو ذڪر رگ ويد ۾ به آهي. ان جنگ ۾ ڏهه اتحادي هن ريت هئا: متسيا(Matsyas) ، پکتا(Pakhtas) ، ڀَلان(Bhalanas) ، الينا(Alinas) ، وِسانين(Visanin) ، شِوا(Shivas) ، آجا (Ajas) ، شِگرو(Shigrus) ، ۽ شايد يڪشُو(Yakshus) .تاريخدان سمجهن ٿا ته انهن مان ’پکتا‘ پٺاڻ آهن، ’ڀَلانَ‘ شايد بولان لڪ وارا قبائلي آهن، اِلينا شايد ڪافرستان جا هاڻوڪا ڪيلاش آهن، ۽ شِوا شايد اهي ماڻهو هئا جيڪي هاڻوڪي صوبي مردان ۾ صوابي تحصيل ۾ رهندا هئا.

رامائڻ ۽ مهاڀات واري وقت کان ٻڌڪي دور تائين هندستان ۾ جن رياست يا شهرن جو ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ذڪر آيو اهي، انهن ۾ هي نالا به شامل آهن: انگ، مگڌ، ڪاسي، ڪوسَلا، وَجي، مُلا، چيٽي، وَمسا، ڪورو، پنچالا، مڪچا، سورا سينا، اَسڪا، اَونتي، گانڌار، ڪمبوجا، جنڪ پور، هستناپور، سنڌو، ڪيڪئي، دوارڪا، اندر پرسٿ وغيره.
دارا اول لڳ ڀڳ 517 ق.م ۾ ڪيريا(Caria) جي شهر ڪرينڊا(Caryanda) جي هڪ مهم جُو اسڪائيليڪس (Scylax) کي سنڌوءَ جي لنگهه جو کوج هڻڻ لاءِ موڪليو، جنهن گنڌارا (ڪابل نديءَ تي هاڻوڪي جهانگيرهه) کان پنهنجو سفر شروع ڪيو ۽ سمنڊ تائين ان جو رستو معلوم ڪري اڍائي سالن کان پوءِ مصر پهتو. (تخت جمشيد جي هڪ لکت موجب) اخميني شهنشاهيت سن 516ـ 515 ق.م ڌاري هندستان (سنڌو درياهه تائين سڄو الهندو ڪنارو فتح ڪيو، جنهن ۾ سنڌ، جهلم، پنجاب، بلوچستان، سرحد، گنڌارا، هندوڪش وغيره شامل هئا.
تخت جمشيد (Persipolis) تي دارا جي ڪتبي تي لکيل آهي ته ”وقت جو بادشاهه دارا چوي ٿو ته آهور مزدا جي مدد سان فارس کان ٻاهر هي اهي ملڪ آهن جن تي مون قبضو ڪيو: ميڊيا، ايلام، پارٿيا، ايريا، بلخ، باختريا، سگڊيانا، چوراسيما، آرچوسيا (قنڌار)، سٽا گڊيا، گنڌارا، سنڌ، امرجيان، سيٿي، سڌي نوڪيلي ڪلاهه وارا ـ بابل، اسيريا، عرب، مصر، آرمينيا، ڪپاڊوسيا، سارڊِس، آئيونيا، سمنڊ پار جا سيٿي يعني ڊينيوب درياهه جي وادي ۾، اسڪودرا، ڇڄيدار ٽوپين وارا آئيوني، لبيائي، حبشي (ايٿوپيائي)، ماڪا جا ماڻهو، ڪيريائي.
اخميني حڪومت جو خاتمو 330 ق.م ۾ سڪندر اعظم هٿان ٿيو. ان وقت دارا ٽِيون ايراني شهنشاهيت جو حاڪم هو ۽ سندس فوج ۾ سنڌي ۽ گنڌاري لشڪر به هو. انهن وٽ ڪانن جا تير، بيد جو ڪمانون ۽ تيرن تي لوهه جو نوڪون لڳل هيون. ان فتح کان پوءِ سڪندر سندس صوبن تي قبضي لاءِ نڪري پيو. سڪندر يوناني 327 ق.م ۾ بهار جي مند ۾ پنهنجي 1,20,000 پيادي، 15000 گهوڙيسوار، فوج سان هندوڪش جي 13,200 فٽ بلند جابلو لڪ خاوڪ (Khawak) ۽ ڪائوشان (Kaoshan) کان لنگهي اتر اولهه هندستان تي قبضو ڪيو. انهن ٽن سالن ۾ ايران جي گرفت سنڌو ماٿريءَ تان ڪمزور ٿي وئي هئي ۽ ملڪ ننڍين رياستن ۾ ورهائجي ويو هو. ڪابل نديءَ کان سنڌوءَ جي ڇوڙ تائين گهٽ ۾ گهٽ 26 يا 28 رياستون آزاد ٿي ويون هيون. جيڪڏهن اهي متحد هجن ها ته يقيناً سڪندر سنڌو ماٿريءَ جو فاتح نه ٿئي ها. پلوٽارچ(Plutarch) لکي ٿو ته يوناني فوج جهلم وٽ راجا پَورُو سان جنگ کان پوءِ همٿ هاري ويٺي هئي ۽ اها گنگا ماٿريءَ جي شهنشاهه نندا خاندان جي لشڪر سان وڙهڻ جو ٻڌي بياس نديءَ جي ڪنڌيءَ تي بغاوت ڪري بيٺي هئي. نندا حڪمران چندرماس (Agrammas) وٽ 20000 گهوڙيسوار،20000 پيادا، 2000 رٿ، ۽ ٽي چار هزار هاٿي هئا.
ان وقت سنڌ به پنجن ڇهن رياستن ۾ ورهايل ڏسجي ٿي: Xathroi & Ossadioi (کتريه؟ ۽ اوسادوئي؟) Mouskanos (ماڇڪو؟) جنهن لاءِ چون ٿا ته ان جي گادي الور هئي. Oxykonos جيڪو لاڙڪاڻي کي ويجهو هو، Sambos (سمو يا سامڀو؟) جيڪو سيوهڻ جو حڪمران هو. Patalene (پاتال) سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي جو حڪمران.
جڏهن سڪندر ٽيڪسيلا پهتو هو، تڏهن هُن هن علائقي ۾ ٻُڌ ڀڪشوئن کي عبادتن ۾ مصروف ڏٺو هو. اهي ڀِڪشو ڪنهن رياستي سرپرستيءَ کان بي ڌڙڪ پاڻمرادو تپسيائن ۾ مصروف هئا ۽ سڪندري لشڪر ڪشيءَ سان سندن دلين ۾ ڪوبه خوف ڪونه هو.
ملوها (ملتان) وٽ جنگ ۾ سڪندر زخمي ٿيو. ان زخم سبب نيٺ هو واپسيءَ ۾ بابل وٽ مري ويو ۽ سندس حڪومت سندس سالارن جي هٿ ۾ اچي وئي.


اشوڪ جا فرمان
هندستان ۾ وشنو گپتا چاڻڪيه ڪوٽليه جي شاگرد چندر گپت موريا سڄي هندستا�