ٽوڙ ڏانهن

ٽوڙ ڏانهن
هاڻي سج گهڻو چڙهي آيو هو، خوفناڪ گرمي آسمان مان باهه وانگر وسڻ لڳي هئي. ڇانوَ هيٺ به پير ايئن پيا سڙن ڄڻ ٽانڊن تي بيٺا ھجون . ميان نصير فقير کان موڪلائي اسان گاج جو رخ ڪيو.
”ڀائو هاڻي ڪهڙي واٽ سان هلبو ؟ “ مون لغاري کان پڇيو؟
”هاڻي ڳوٺ ايندو ’ ٽوڙ ‘ پوءِ سُم، ان کانپوءِ راڄو ديرو، پوءِ آخري گاج ٿيندو!“ جواب مليو.
گاڏي هلندي به ساهه پئي نڪتو، انور کي الائي ڪهڙو خيال آيو جو پڇيائين ”بدر صاحب اڄ ڏينهن الائي ڪهڙو آهي؟“
”ادا متيون مُنڌل آهن، دماغ صفا ڪم نٿو ڪري!“ مون ٿڪاوٽ کان چيو ته سڀني کان ٽهڪ نڪري ويو، سڀني جو حال ساڳيو هو.
”توهان کي ڪهڙي کٽيءَ کنيو آهي جو جولاءِ جي مهيني ۾ ڪاڇي جي رڻ پٽ ۾ نڪتا آهيو؟“ انور چرچو ڪيو.
”توهان ئي ته چوندا آھيون ته سنڌ ڏاڍي سهڻي آهي، سرسبز آهي، بهشت جو ٽڪرو آهي ... وري جو بخاري صاحب ٻڌايو ته گاج ۾ آبشار آهن ته پاڻ ڇا ڪيون ھا!“ مون وراڻيو ته بخاري صاحب کِلڻ لڳو.
هن کان اڳ اسان گاج ۾ اندر داخل ٿيڻ جي ٽي چار ڀيرا ڪوشش ڪئي هئي پر هر ڀيري توڙ تائين پهچي نه سگهياسين. پهريون ڀيرو 90_1991 ۾ سنڌ ايڪسپلوريشن مهم دوران اسان کي جوهيءَ مان ئي موٽڻو پيو ڇاڪاڻ ته بدامنيءَ سبب پوليس ۽ مقامي سردارن صفا نابري واري ڇڏي هئي، هاڻي وري موقعو مليو هو پر اڃا به پڪ نه پئي ٿئي ته ڪو اوستائين وڃي سگهنداسين.
”گاج ۾ توهان کي ڪهڙي دلچسپي آهي؟“ انور هروڀرو پڇيو، کيس چڱي طرح خبر هئي ته اسان کي گاج ۾ ڪهڙي دلچسپي آهي.
”آئون سمجهان ٿو ته سنڌ ۾ جيئن سنڌو درياهه جي پنهنجي ماٿري آهي، پنهنجي سونهن آهي، ان جي پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت آهي، تيئن گاج ۽ منڇر کي پنهنجي سونهن ۽ پس منظر آهي، ان کانسواءِ منهنجي خيال ۾ جيڪڏهن اسان کي سنڌ جي جبل ۾ وڌ ۾ وڌ ڪا سونهن ملڻي آهي ته اها گاج ۾ ئي ٿي سگهي ٿي، خاص ڪري ان ۾ موجود آبشارن کي ويجهي حصي ۾ ... اسان سنڌ جا ماڻهو آهيون، اسان پاڻيءَ کي پوڄيندا آهيون، ۽ ھا! اسان اها به ڪوشش ڪنداسون ته اين جي مجمدار جي شهادت وارو ماڳ ڳولي اتي سندس ماھي ٺاهي سگهون.“ مون جواب ڏنو.
”ان کي شايد’روهيل جو ڪنڀ يا ڪنڊُ‘ تي شهيد ڪيو هئائون انور چيو.
” نه! مون کي ياد ٿو پوي ته کيس خاشل جي ڪنڀ وٽ شهيد ڪيو هئائون.“ بخاري صاحب ذھن تي زور ڏنو.
”خاشل نه، گاج ۾ کاشل جو ڪنڀ آهي!“ حاجي لغاريءَ نالو درست ڪيو. پر ڪتاب چون ٿا ته نوني گوپال مجمدار (1897-1938ع) کي 11 نومبر 1938 تي روهيل جي ڪُنڊ واري ماڳ تي هڪ ڌاڙيل گولي هڻي شهيد ڪيو ھو. ڪي مقامي ماڻهو ان ڌاڙيل جو نالو سليمان بروهي ٻڌائين ٿا جنهن مجمدار کي گاج ۾ گولي هنئي (پر نئه نريءَ ۾ ويٺل وڏي ڄمار واري حاجي عرس لغاريءَ جنوري 2007 ۾ مون کي ٻڌايو ته اهو ڌاڙيل ٻروچ ھو ۽ نالو ميرانِ سرخيل ھئس، سرخيل جمالين جو پاڙو آهي). مجمدار ڪلڪتي جي يونيورسٽيءَ مان 1920 ۾ ايم اي جي ڊگري ورتي هئي، هن ڪاڇي ۽ ڪوهستان ۾ 1929ع کان 1930ع تائين کوٽايون ڪري 62 نهايت اهم ماڳ ڳوليا، جيڪي تاريخ کان آڳاٽا يا ڌاتو پاهڻي دور جا هئا. سندس شهادت واري ماڳ متعلق هڪ اها راءَ به آهي ته اها ڇٽي واري ڪنڊ هئي. جيڪڏهن نئه گاج ۾ گاج بنگلن کان اندر وڃبو ته تيرٿ ڪنڀ کان اڳتي پهرين ڏوئيءَ جي ڪُنڊ، ياري جي ڪُنڊ، مَندو جي ڪُنڊ، ڇُٽي جي ڪنڊ، پوءِ نزگاڻي ۽ ان کان پوءِ روهيل جي ڪنڊ ايندي. هاڻي اوستائين ڪار جوڳو رستو ٺهي ويو آهي. ان لاءِ واهي پانڌيءَ کان گورک واري رستي سان 35 ڪلوميٽر وڃڻو پوندو. نزگاڻي ڪنڊ ٺيڪ اها جاءِ آهي جتان گورک لاءِ پاڻي کڻڻ جو پروجيڪٽ هنيو ويو آهي. هن ماڳ کي به تفريح گاهه طور سڌاريو ويو آهي.( اها ترقي 2009ع ۾ ڏسڻ ۾ آئي).
جيئن جيئن اسان گاج کي ويجها پئي آياسين، ڳالهيون گاج تي مرڪوز ٿينديون پئي ويون.
”گاج جو وڌ ۾ وڌو وهڪرو گهڻو رڪارڊ ٿيو آهي؟“ انور وري پڇيو.
”ساڍا چار لک ڪيوسڪ“ اهو حساب ايم ايم پنهور صاحب ڏنو آهي.