ٽيون ملينيم: ڪجھہ تجويزون

ڇنڇر 22 جنوري 2000ع

روزاني سنڌ حيدرآباد

ٽيون ملينيم: ڪجھہ تجويزون

(هي مضمون سرونٽس آف سنڌ سوسائٽي جي ان سيمينار لاءِ لکيل هو، جيڪو ڪالھہ موهن جي دڙي تي ٿيو ۽ ليکڪ کي اتي پڙهڻو هو. پر جيئن تہ ليکڪ ان سيمينار ۾ شريڪ ٿي نہ سگهيو. ان ڪري هن مضمون کي ان سيمينار جو حصو سمجهڻ گهرجي.

اڄ جڏهن اسان عيسوي سن جي ٽئين هزارئي ۾ داخل ٿيڻ جي دعوا ڪري رهيا آهيون، تڏهن آئون سوچيان ٿو تہ اسان هن لمحي تائين نہ رڳو فاش غلطيون ڪري رهيا آهيون پر بضد بہ آهيون تہ اسان درست آهيون ۽ اسان ڪا بہ غلطي ڪو نہ پيا ڪيون.

آئون سن 2000ع کي ٽئين هزارئي جو پھريون سال نہ، پر ٻئي هزارئي جو آخري سال سمجهان ٿو. پر، جيئن تہ عقل جا اڪابر يورپي ۽ آمريڪي لوڪ چون ٿا تہ ٻيو هزاريو ختم ٿي ويو آهي ۽ هنن سڄي دنيا ۾ ايترو هل هنگامو ڪيو آهي جو راڄ چريا ٿي ويا آهن ۽ هاڻي هتي عقل ۽ دليل نٿو هلي تنھنڪري آئون خاموش ٿي وڃان ٿو. هونئن بہ آئون يا توهان سپر پاور ڪو نہ آهيون جو اسان جي چوڻ کي تسليم ڪيو ويندو.

وڃڻ ڏيو دنيا کي، جيڏانھن وڃي ٿي ۽ پنھنجي ڪم سان ڪم رکو! ۽ حساب ڪيو تہ ماضيءَ اسان کي ڇا ڏنو. ڇا ورتو ۽ خود اسان پاڻ سان ڇا ڪيو؟ اسان جو ڪھڙو واسطو صدين ۽ ملينيم سان؟ اسان جو ڪھڙو واسطو جشنن ۽ مبارڪن سان؟ اسان جو ڪھڙو واسطو ان بحث سان تہ اڄ ۽ سڀاڻي ۾ هڪ ملينيم جو فرق آهي؟ ان هوندي بہ جيڪڏهن اسان ٽئين ملينيم ۾ قدم رکي رهيا آهيون تہ ان سان ڪھڙو فرق ٿو پوي؟

جيڪڏهن توهان ڪائنات جي تخليق کان وٺي هزاريا ڳڻيندؤ تہ پڄي ڪو نہ سگهندؤ. جيڪڏهن توهان ڌرتيءَ جي پيدائش کان وٺي هزاريا ڳڻيندؤ تہ بہ ڳڻي ڪو نہ سگهندؤ. ان ڪري بھتر آهي تہ توهان موهن جي دڙي جي اسٽوپا تي بيھي، اتان کان هزاريا ۽ سنڌي ماڻهن جا گهاءُ ڳڻيو!

ٿورو ڪن ڏيو ۽ غور سان ٻڌو! توهان کي موهن جي دڙي ۾ کنڊر ٿي ويل گهرن ۽ گهٽين مان زخمي ماڻهن جي رڙين ۽ سڏڪن جا پڙاڏا ٻڌڻ ۾ ايندا. وڏي ڦڙ ڦوٽ، ڀاڄ، گهوڙن جون هڻڪارون، درياھہ جي گجگوڙ ۽ ڀونءَ چال جا ڪڙڪا ٻڌڻ ۾ ايندا. اهي گهاءُ سنڌي ماڻهن 2500 ق م کان 1800 ق م تائين کاڌا. موهن جي دڙي جا ماڻهو ست سؤ سالن تائين پنھنجن ڊهندڙ گهرن تي نوان گهر اڏيندا رهيا.... ۽ نيٺ هي شهر ڇڏي ڀرپاسي ۾ پکڙجي ويا.

موهن جي دڙي ۾ رهندڙ ماڻهن، نہ 1800 ق م ۾ سنڌ ڇڏي ۽ ان کانپوءِ.. نہ وري هو 2500 ق م کان اڳ ڪنھن ٻئي پاسي کان آيا هئا. سندن جنم ڀومي سنڌ ئي هئي. هو نہ ميسو پوٽيميا کان آيا هئا ۽ نہ وري مصر کان.... ۽ نہ وري اها دعوا درست آهي تہ خيبر لڪ کان آيل آرين کين 1500 ق م کانپوءِ سنڌو ماٿريءَ مان تڙي ڪڍيو. قديم سنڌي ماڻهن جي وجود جا نشان کيرٿر ۾ غيبي ديري ۽ ڏاڙهياري کان وٺي منڇر، ٺٽي ۽ ڪراچيءَ تائين پکڙيل آهن. ٻئي طرف سکر کان ڪوٽڏيجي ۽ نواب پنجابيءَ تائين موجود ٽڪرين تي ايترا ثبوت موجود آهن جو توهان سڄي دنيا جي ميوزمن ۾ هڪ هڪ ثبوت نشاني طور رکي سگهو ٿا تہ پاڻ جيئرو جاڳندو ميوزم آهي.

موهن جو دڙو اڍائي هزار قبل مسيح ۾ موجود هو. توهان چار هزار سال قبل مسيح کان پوئتي هليا وڃون. توهان کي سنڌي ماڻهو سنڌ جي جبلن ۽ ٻيلن ۾ پٿر جي اوزان سان شڪار ڪندو نظر ايندو. توهان چار سؤ هزار سال (4- لک سال) پوئتي هليا وڃو! توهان کي سنڌي ماڻهو ان زماني ۾ بہ ملندو.

نيٺ انھن ماڻهن جو ڇا ٿيو؟ آئون اها ڳالھہ تسليم نٿو ڪيان تہ لکين سالن تائين سخت کان سخت ترين حالتن جو مقابلو ڪندڙ هي نسل آرين جي حملي وقت 1500 ق م هتان ميدان ڇڏي ڀڄي ويو هوندو. آئون توهان جو ڌيان ڌراڙن ڏانھن ڇڪيان ٿو جن کي توهان دراوڙ سڏيو ٿا. آئون تجويز ٿو ڪيان تہ ”ڌرڙا“ سنڌ ۽ هند جي قديم مالوند نسل جو نالو آهي جيڪو ٻين نسلن مان ملي انھن ۾ هڪ ٿي ويو.

هيءَ هڪ ڊگهي ڪهاڻي ٿي ويندي جيڪڏهن هتي تاريخ ۽ کنڊرن جي کوٽائي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. ان ڪري آئون هتي تاريخ پڙهائڻ جي ڪوشش نہ ڪندس. پر، ايترو ضرور چوندس تہ موهن جي دڙي وارن کنڊرن کان وٺي حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي سنڌي آبادين ۾ رڙين، ٺڪاڻن، ڦڙڦوٽ ۽ خونريزي جو هڪ ڊگهو تسلسل آهي. بس! اها خواهش ظاهر ڪجي ٿي تہ ڪاش! ٽيون ملينيم رتوڇاڻ ۽ جنون کان پاڪ هجي.

اسان کي پنھنجي ماضيءَ جي ڪن بابن تي فخر ضرور ڪرڻ گهرجي پر ضروري ناهي تہ سڄو ماضي فخر جوڳو هجي. پاڻ کي ڪنھن بہ خوش فهمي ۽ غلط فهمي ۾ نہ رکڻ گهرجي ڇاڪاڻ تہ خوشفهمي ۾ غلط فهمي ڪو بہ فرق نہ هوندو آهي. برابر! تاريخ ۽ آرڪيالاجي تمام اهم مضمون آهن ۽ انھن جي بنياد تي اسان پنھنجو پاڻ کي سمجهيون ٿا پر هي دؤر ڪنگ پريسٽ ۽ ڊانسنگ گرل کي جيئارڻ جو نہ آهي... موهن جي دڙي واري تہذيب جون بچيل پاڇيون يعني ڪنٺ مالهائون ۽ چوڻيون ايڪويھين صديءَ واري ٽيڪنالاجي جو بدل ٿي ڪو نہ ٿيون سگهن. ظاهر آهي تہ اسان موهن جي دڙي واري عظيم تہذيب ڏانھن ٻيھر موٽي ڪو نہ وينداسين. موهن جي دڙي واري شهر جو ماسٽر پلان سن 2000ع جي ڪنھن شهر جو ماسٽر پلان ڪو نہ ٿو سگهي. آئون موهن جي دڙي واري سنڌو تہذيب کي سلام ٿو ڪريان پر هاڻي اسان کي ايڪيھين صديءَ واري سنڌ لاءِ ماسٽر پلان ۽ رٿابندي گهرجي.

اڄ اسان سڌريل دنيا کان گهٽ ۾ گهٽ هڪ صدي پوئتي آهيون ۽ ياد رهي تہ تيز رفتار ترقيءَ جي هن دور ۾ هڪ صدي جو فرق عملي طرح هڪ ملينيم جو فرق ثابت ٿيندو. اميد چڱي رکڻ گهرجي تہ ايندڙ زماني ۾ سائنس سڄي دنيا کي ايئن وڪوڙي ويندي جو صدين جا فرق ختم ٿي ويندا پر الائي ڇو مون کي اهو بہ خوف ٿو ٿئي تہ ڪٿي ايڪيھين صديءَ ۾ ترقي واري ڊوڙ دوران اسان چيڀاٽجي نہ وڃون. سڄي دنيا ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ ۽ سپر ڪمپيوٽر جي ٽينڪالاجيءَ سان پھرين جنوري سن 2000ع ۾ اچي پھتي آهي ۽ اسان ڄ بہ موهن جي دڙي جي ڀرپاسي ۾ چار ملينيم پراڻي ڏاند گاڏي ڏسون ٿا. اسان ڀلي تہ ڦيٿي جي ايجاد پنھنجي ڪريڊٽ ۾ لکون اسان جي ترقي جو ڦيٿو چئن هزار سالن کان بيھجي ويو آهي. مون کي تہ ان مهل حيرت ٿي جڏهن سنڌ جي ڪجھہ ماڻهن چيو، ”اسان نئين ملينيم جي آجيان ۾ وڌيڪ ڀنگ پيئنداسين!“

سنڌ جا ماڻهو چار ملينيم اڳ پڙهيل ڪڙهيل هئا. وٽن پنھنجي اسڪرپٽ هئي. سنڌوءَ جي ڪنارن تي هندستان جو سڀ کان قدم لٽريچر ويد لکيا ويا. اهي وڏي فخر جون ڳالهيون آهن پر اڄ سنڌي قوم ٻيھر اڻ پڙهيل جي قطار ۾ اچي وئي آهي ڇا ڪاڻ تہ هاڻي تعليم جو معيار ڪمپيوٽر آهي. سن 2000ع ۾ هر اهو ماڻهو اڻپڙهيل سمجهيو ويندو جيڪو ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَ کان اڻواقف آهي سنڌ ۾ ڪيترا ماڻهو آهن جيڪي ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجي استعمال ڪري رهيا آهن؟ مشڪل سان هڪ هزار ماڻهو. جيڪڏهن سنڌي ماڻهن جو تعداد ٽي يا ساڍا ٽي ڪروڙ آهي تہ انھن ۾ هڪ هزار ماڻهن جي ڪھڙي حيثيت آهي؟ اسان انفارميشن ۽ ڪميونيڪ