ٽيڪسيلا

ٽيڪسيلا



واٽ تي ٽيڪسيلا (تڪشَـشِلا Takshashila)۽ حسن ابدال ڪيڏيءَ مهل پوئتي لنگهي ويا مون کي پتو ئي نه پيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته اٽڪ پل اچڻ کان اڳ تائين منهنجي ذهن جي ڪينواس تي قديم زماني جون جهلڪيون اڀرنديون رهيون.

مون کي رگ ويد ياد اچي ويو جنهن ۾ ڇهه هزار اشلوڪ آهن. جنهن بابت چيو وڃي ٿو ته ان جو گهڻو تڻو ڀاڱو هتي ٽيڪسيلا ۾ رچيو ويو. جيڪڏهن اهو سچ آهي ته پوءِ اهو چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو ته سنسڪرت ٻوليءَ جا پهريان جملا سڄي هندستان ۾ سڀ کان پهرين هتي ئي لکيا ويا هوندا.

مونکي گنڌارا آرٽ ياد اچي ويو، جنهن ۾ هندي ۽ يوناني فن جو ميلاپ آهي. منهنجي اکين آڏو Fasting Buddhaجي اها مورتي ڦري ويئي جنهن جو دنيا ۾ جواب ناهي. ان تصوير ۾ گوتم ٻڌ تپسيا ۽ گيان ۾ مصروف آهي، جنهن ۾ جسم تي هڏين، نسن ۽ چمڙيءَ کان سواءِ ٻي ڪا شيءِ ڪونه اٿس.

قديم ڪتابن ۾ ٽيڪسيلا جون گهڻيون ڪهاڻيون موجود آهن، پر هتان جا ٽي ڪردار ڪير به نه وساري سگهندو. رياستي ۽ سياسي معاملا اڪلائڻ بابت قديم ڪتاب ”ارٿ شاستر“ جو ليکڪ اچاريه وِشنو گپتاچاڻڪيه، ٻيو سندس شاگرد چندر گپت موريا ۽ ٽيون چندر گپت جو پوٽو اشوڪ.

جهڙيءَ طرح يوناني فاتح سڪندراعظم جو استاد رياستي ۽ سياسي معاملن جو ماهر ارسطو هو، تهڙيءُ طرح هندوستاني فاتح چندر گپت موريا جو استاد اچاريه ڪوٽليه وشنوچاڻڪيه هو. اهي سڀ هڪ ئي دور جا ۽ هڪ جيترا ودوان ۽ جرنيل هئا. پر هندوستان جي عظيم فاتحن چندر گپت موريا ۽ اشوڪ پنهنجين عظيم ڪاميابين کانپوءِ جيڪي فيصلا ڪيا سي يوناني فاتح ڪري نٿي سگهيو، چندر گپت موريا 289 ق-م ۾ تخت ڇڏي وڃي جين مت جو ساڌو ۽ پرچارڪ ٿيو، ۽ اشوڪٻڌ مت جو پرچار ڪري ان کي اڌ ايشيا ۾ پکيڙي ڇڏيو. تاريخ ۾ ائين ڪي ورلي مثال ملندا جڏهن عظيم فاتحن جنگ کان نفرت جو نعرو هڻي اهنسا جو پرچار ڪيو هجي!

منهنجي ذهن جي پردي تي ٽيڪسيلا جون جهلڪيون اڀرنديون رهيون.

مونکي يوناني گهوڙن جون ٽاپون ٻڌڻ ۾ آيون. سڪندراعظم جو لشڪر نظر آيو، جيڪو اتر کان آمو درياهه پار ڪري ڪابل فتح ڪندو، 326 ق-م ۾ سنڌو ندي پار ڪري ٽيڪسيلا پهتو هو.

مونکي اچاريه ڪوتليه جو پاتلي پترا ڏانهن اهو سفر ياد آيو، جڏهن هو پنهنجي عالماڻي حيثيت مڃائڻ لاءِ راجا ڌنانندا وٽ ويو هو. راجا ڌنانندا کيس بي عزت ڪيو هو ۽ ڪوٽلا چاڻڪ ڌنانندا حڪومت جي دشمني پِرائي، سپاهين کان جند ڇڏائي ڀڳو هو.

مونکي پاتلي پترا (مگڌ) جي هڪ نوجوان چندر گپت جي گستاخي به ياد آئي، جنهن کانپوءِ هو به جان بچائي ٻيلن ۾ لڪو ۽ اچاريه چانڪيه ڪوٽليه کي هٿ لڳو.

مون کي اهو به نظر آيو ته اچاريه ڪهڙيءَ طرح مسلسل اٺن سالن تائين چندر گپت جي تربيت ڪئي ۽ کيس نندا حڪومت خلاف اٿاري بيهاريو. ٺيڪ ان وقت سڪندري گهوڙن سنڌو ماٿريءَ ۾ پير پاتا ۽ چندر گپت موريا پنهنجياچاريه چاڻڪجي چوڻ تي سڪندر وٽ لنگهي ويو، ”تون نندا حڪومت ختم ڪرڻ لاءِ پاتلي پترا تي حملو ڪر!“ سڪندراعظم چندر گپت جا ارادا سمجهي ويو ۽ سندس گرفتاري جو حڪم ڏنو پر موريا هوشياريءَ سان ڀڄي ويو. چندر گپت جو نالو يوناني حوالن ۾ Sandrocyptus آهي.

سنه 323 قم ۾ جيئن ئي سڪندر اعظم مري ويو، چندر گپت موريا پنجاب مان فوج ڀرتي ڪري، 322 قم ۾ ٽيڪسيلا تي حملو ڪري اتان جي حڪومت ورتي ۽ پوءِ هوريان هوريان يونانين جا تختا ڪڍي هندستان ۾ پري پري تائين حڪومت ٺاهيائين.

ڪي تاريخ دان ائين به چون ٿا ته، اچاريه چاڻڪيه چندر گپت جي منهن ۾ ڏَيا ڏسي کيس خريد ڪيو هو ۽ پوءِ ٽيڪسيلا ۾ سندس تربيت ڪئي هئي. سنڌي دانشور، چندر گپت موريا جو هسب نسب گجرات ۽ سنڌ ۾ ڳولين ٿا پر تاريخدانن جو اهو به چوڻ آهي ته هماليه جي هڪ قبيلي جو نالو موريا آهي. ٻي روايت موجب هو”مورياه“ نالي هڪ کتري عورت جو پٽ هو. بهرحال، هو هڪ گمنام ماڻهو هو جنهن تاريخ ۾ ڌاڪ ڄمائي ڇڏي.سچ اهو آهي ته چندر گپت اڄ تائين پنهنجي نالي وانگر ’لڪل چنڊ‘ آهي، شايد سندس نالو درست هجي، باقي سندس پيءُ به ’گپت‘ (لڪل، گمنام) آهي ته قبيلو به.

ٽيڪسيلا کي سڄي هندستان ۾ علم جي ميدان ۾ وڏي اهميت رهي آهي. اشوڪ يا اشوڪا ٽيڪسيلا مان پڙهي ڪڙهي نڪتل ٻيو اهم ماڻهو هو جنهن جا زورآور گهوڙا ۽ لشڪر ڌرتيءَ تي رت جو نديون وهائڻ کانپوءِ ان نتيجي تي پهتا ته اهو لاحاصل ڪم آهي.