ٽڪري ءَ تي اڏاوتون

ٽڪري ءَ تي اڏاوتون؛

زمين کان سٺ فُٽ اوچي ھن ٽڪريءَ تي ڪُل اَٺ قبرون آھن، جن مان ھڪ 38 فُٽ ڊگھي آھي، اھڙيون ڊگھيون قبرون ڪوھستان ۾ ڪافي جاين تي موجود آھن، اھڙي ھڪ قبر گڏاپ ۾ نارا ٿر ٽڪريءَ تي آھي، رني ڪوٽ واري قبر جي ڊيگھه 33-32 فٽ آھي. حيدرآباد ۾ پڪي قلعي وٽ ، شاھه گودڙيي جي قبر، اروڙ جي نينھن ٽَڪر وٽ، سلطان ابرھيم اڌم جي ٽڪريءَ ويجھو ۽ ٻين اڪثر جاين تي اھا صورتحال ڏسي سگھجي ٿي. اھي قبرون ايڏيون ڊگھيون ڇو آھن؟ ان بابت اڃا تائين ڪوبه جواب ڪونه مليو آھي. گور بان تي ھيءَ وڏي قبر ٽڪريءَ جي وچ تي سوڙھي چيلھه تي ھڪ پاسي کان ٻئي پاسي تائين اھڙيءَ طرح ٺھيل آھي جو ٽڪريءَ کي ٻن حصن ۾ ورھائي ڇڏيو اٿس، ان وڏي قبر کي کروٿ وانگر چڀديواري به ڏني وئي آھي جيئن اڪثر ’صحابن‘ کي ڏيندا آهن.

ٽڪريءَ تي پٿرن جو پنج وڏيون ۽ ٻه ننڍيون قبرون آھن. وڏين قبرن جي اوچائي اٽڪل ٽي فٽ آھي، جڏھن ته قبرن جي ڊيگھه ويڪر اٽل 8X6 فٽ آھي. ھنن غير معمولي طور ويڪرين قبرن جو مٿيون حصو ڊٺل آھي، ان ڪري نٿو چئي سگھجي ته انھن جو مٿاڇرو سِڌو ھو يا بُٺي نما! قبرن ۾ استعمال ٿيل پٿر جا بلاڪ ڏاڍي مھارت سان سڌا تراشيل آھن، ھر بلاڪ جو ٻاھريون حصو سڌو آھي ، جڏھن ته اندريان حصا اڻگھڙيل آھن. ھر بلاڪ جي لڳ ڀڳ ماپ پوڻا ٻه فٽ ، مُنو فٽ ۽ ساڍا ڇھه انچ آھي.

ٽڪريءَ جي بنھه اوڀر ۾ ٽن ڪمرن جا نشان آھن جن جا بنياد پٿرن جا آھن. فرش توڙي باقي اڏاوت ۾ چيروليءَ جو گارو استعمال ٿيو آھي. چيروليءَ جو پلستر وغيره ھاڻي ايترو تباھه ٿي چڪو آھي جو ذري گھٽ پائوڊر ٿي ويو آھي. ھڪ ڪمري جي ماپ 19X16 فٽ آھي، جنھن جو دروازو اوڀر ۾ آھي، جڏھن ته ٻيو ڪمرو 11X12 فٽن جو آھي، انھن ڪمرن جون ديوارون پوڻا ٻه فٽ ٿُلھيون آھن. ڪمرن جي ڀَر پاسي ۾ معمولي ٺڪراٽو موجود آھي پر ان تي ڪنھن چِٽ يا ٻئي تفصيل جا نشان نه آھن. مٿاڇري تان ٻي ڪابه خاص شئ نٿي ملي، جنھن جي بنياد تي ڪا راءِ قائم ڪري سگھجي!

ھن وقت، سر زمين تي سڀ کان اھم آثار اھي غير معمولي طور ويڪريون قبرون آھن جيڪي پھرين نظر ۾ مسلمانن جي قبرن وانگر اُتر ڏکڻ محسوس ٿين ٿيون. جيتوڻيڪ گوربان ٽڪريءَ تي موجود قبرن جا پٿر تمام وڏا نه آھن پر انھن قبرن جي غير معمولي ويڪر ڏسي قديم زماني جون اھي اڏواتون ذھن تي تري اچن ٿيون، جيڪي اسلامي دور کان اڳ جون، خاص ڪري سٿين ۽ ساساني دور جون آھن. ھڪ خيال اھو به آھي ته پٿرن جون اھي ويڪريون ٿَلھي-نما قبرون اسلامي دور جون ئي آھن پر اھي زرتشتي دخمه واري طرز جو تسلسل ٿي سگھن ٿيون. ان خيال جا حامي ’گوربان‛ لفظ جو اشتقاق ھن ريت ڪرڻ طرف مائل آھن : گور= زرتشتي + بان = ماڳ يا گھر يعني ’زرتشتين جو ماڳ‛. بھرحال، لڳ ڀڳ ان ئي ماپ جون پر ننڍن پٿري بلاڪن جون اوساري ٿيل قبرون ڪوھستان ۾ خاص ڪري ڪراچي ۽ ٿاڻي بُولا خان ۾ آھن، پر اھي 500-400 سال قديم سمجھيون وڃن ٿيون.

سادن بلاڪن جي ڍير تي يا ڊگھين قبرن جو سلسلو سرحد بلوچستان ۾ به آھي، انھن کي عام طور ’اصحابو‛ يا ’اصحابي‛ چوندا آھن اھي ڊگھيون قبرون به شايد پرديسين جون آھن، جيڪي سنڌو ماٿريءَ ۾ ڪنھن زماني ۾ ٺھيون آھن. ڊگھين قبرن جو سلسلو سرحد بلوچستان ۾ به آھي جيڪي تمام خاموشيءَ سان اھو چونديون محسوس ٿين ٿيون ته انھن جو پاڻ ۾ ڪونه ڪو تعلق ضرور آھي. آرڪيالاجيءَ جي ڪن صاحبن موجب اھي قبرون به ان ڪلاسيڪل دور جون نشانيون ٿي سگھن ٿيون، جڏھن وڏيون اڏاوتون ٺاھڻ جو رواج عام ھو. ڇا اھا راءِ درست ٿي سگھي ٿي؟ ڇا انھن وڏين قبرن مان ھر ھڪ قبر ۾ عام قد ڪاٺ وارو ڪو ھڪ انسان دفن ٿيل آھي؟ يا اھي ڪنھن لشڪر جي مارجي ويل سپاھين جو گڏيل قبرون آھن؟ انھن سوالن جا جواب مناسب کوٽاين کان پوءِ ئي ملي سگھندا.