پارٿي

پارٿي
ايران جو اتر اوڀ وارو علائقو پارٿي آهي. هيءَ جفاڪش گهوڙيسوار قوم هئي. انهن 250 ق.م ۾ سيليوڪس کان بغاوت ڪري پنهنجي پارٿي (پهلوي) حڪومت قائم ڪئي هئي. ان خاندان مان مٿريديتس 171 کان 138 ق.م ۾ هڪ پارٿين حڪومت قائم ڪئي هئي، جنهن کي عربن مدائن چيو. ان خاندان کي 226ع يعني چئن صدين کان پوءِ ساسانين ختم ڪيو. اڳتي لي هڪ پارٿين سردر گونڊوفريز مشرقي ايان تي حڪ حڪومت قائم ڪئي. 25 ع ۾ سيٿي حاڪم ايزيز 2 کي شڪست ڏيئي ٽيڪسيلا ۾ حڪومت قائم ڪئي. پارٿين 64 سال (312 کان 248 حڪومت ڪئي. پارٿي تمدن ۽ لباس وغيرهه ۾ يونانين جا پوئلڳ هئا، انڪري انهن کي مشرقي يوناني به چئي سگجي ٿو.
سن ا46 ق.م ۾ يونان تي روم جو قبضو ٿيو. اڳتي هلي 64 ق.م ۾ شام تي به روم جو قبضو ٿيو. اهڙي طرح يوناني فن تي رومي فن جو اثر پيو، جيڪو پوءِ گنڌارا ۾ به رائج ٿيو. ن لاءِ انڊو ـ رومن يا رومن ـ پارٿائي به چون ٿا. ٿلهي ليکي پاڻ ايئن چئي سگهن ٿا ت گنڌارا ۾ پارٿين دور ۾ بت سازيءَ جو آغاز ٿيو.

ڪُشان
پارٿيا حڪومت جي پڄاڻي 60ع ۾ ڪشان سردار ڪاجولا ڪيدافيسس ڪئي. هن گنڌارا ۽ پنجاب تي قبضو ڪيو پر رومن حڪومت سان واپاري ۽ سياسي ناتا رکيا. ايئن گنڌارا فن ڪشان دور ۾ عروج تي پهتو، ان فن تي يوناني ـ رومن اثر موجود آهي. ڪنشڪ پشاور کي گادي بڻايو، ۽ وڌ اوڀر کان بنگال تائين حڪومت ڪئي، ٻڌ مت اختيار ڪيائين، پُرخلوص ۽ جوشيلو پيروڪار هو. ڪنشڪ جو دور به اشوڪ وانگر ٻڌ ڌرم جو سونهري دور آهي.
ڪشان حڪومت 230ع ۾ ساساني اردشير بابگان هٿان ختم ٿي. ساساني خاندان جي شاپور ثانيءَ تقريباً 350 کان 385ع تائين ڪابل، گنڌارا، پنجاب تي حڪومت ڪي ۽ ٽيڪسيلا کي راڄ گدي بنايو. ساساني دور 390ع ۾ پورو ٿيو. ڪدارا ڪشان ساسانين کان ڪابل کان پنجاب تائين جا علائقا کسي ورتا.

هُن
460ع ۾ سفيد هن قوم ڪدارا ڪشان حڪومت تي حملو ڪيو ۽ ايڏي تباهي آندي جو گنڌارا، ان جوفن هوريان هوريان ختم ٿي ويو. ٻُڌ وِهارا ۽ اسٽوپا برباد ڪيا ويا يا ساڙي ڇڏيائون. ان تباهيءَ جو ذڪر چيني سياح هيون تسنگ ۽ سنگ يو بار بار ڪيو آهي. ايئن ٻڌ مت جو زوال شروع ٿيو ۽ هندو مت وارا شو ۽ پاروتيءَ وارا آڳاٽا خيال مروج ٿيا.