پاڪستان جي ثقافتي پاليسي

30 سيپٽمبر 1995ع
پاڪستان جي ثقافتي پاليسي

يقيناً اسان تاريخ، رسمن ۽ روايتن جي هڪ جدا ۽ اهڙي سڃاڻپ آهيون، جيڪا ٻين کان مختلف آهي. ڀلي ته ايئن چئجي ته سڄي دنيا جا انسان بنيادي طور تي ساڳي نفسيات رکن ٿا پر جڏهن ڪو نسل ۽ قوم پنهنجي ارتقا جا ڏاڪا پنهنجي الڳ ٿلڳ ماحول ۾ طئه ڪري ٿي ته ان جي ٻولي، فڪر ۽ ثقافت، تجربي ۽ ورثي ۾ به فرق اچي وڃي ٿو. پاڪستان گهڻين قومن جو ملڪ آهي ۽ هتي محلاتي سازشين ثقافت جي تشريح ڪرڻ مهل ان جو روح ئي چچري ڇڏيو آهي.
تاريخ ۽ ثقافت بابت قومي ڪميشن ۽ اڪيڊمي آف ليٽرز جي چيئرمين فخرز مان پاڪستان جي جنهن ثقافتي پاليسيءَ جو اعلان ڪيو آهي، اها ان تصور کان گهڻي ويجهي آهي، جيئن سنڌ جا ماڻهو سمجهن ٿا پر اڃا گهڻيون ئي وضاحتون آهن، جيڪي گهرجن ٿيون ۽ گهڻا ئي سوال آهن جيڪي جواب طلب آهن. گذريل سال اسلام آباد ۾ اڪيڊمي آف ليٽرز جي پليٽ فارم تي پهريون ڀيرو انهن اديبن ۽ دانشورن کي به سڏايو ويو هو جن کي مارشل لا جي زمان ۾ بليڪ لسٽ تي رکيو ويو هو. ان ئي سبب ڪري ان ڪانفرنس کي پاڪستان جي نمائنده ادبي ميڙ قرار ڏئي چيو ويو ته اها پاڪستان جي اديبن جي اسيمبلي آهي.
اديبن جي ان اسيمبليءَ ان پليٽ فارم تان جيڪي ڪجهه ڳالهايو، ڏک سور بيان ڪيا ۽ تجويزون ڏنيون اهي سڀ رڪارڊ تي موجود آهن. پڇاڙيءَ ۾ ٺهراءَ به پاس ڪيا ويا جيڪي اخبارن ۾ اکر به اکر ڇپجي چڪا آهن. گڏجاڻي جي اختتامي اجلاس کي خطاب ڪندي مسٽر فخر زمان دعوا ڪئي هئي ته ”ايندڙسال جڏهن اديبن جو ٻيهر ميڙاڪو ٿيندو، تڏهن کين اهي ڳالهيون چوڻ جي ضرورت ئي نه پوندي جيڪي ان ڪانفرنس ۾ چيون ويون يا ٺهرائن جي صورت ۾ پاس ڪيون ويون آهن.“
پاڪستان جا سڀ اديب ان وعدي جي ڳنڍ ٻڌي پنهنجن پنهنجن علائقن ڏانهن موٽي ويا هئا ۽ هر هڪ کي ٻڌايو هئائون ته ”ڀائو! هاڻي اسلام آباد ۾ عقل ۽ سمجهه جون ڳالهيون ٻڌيون وڃن ٿيون. قوم، ٻولي ۽ ثقافت جا مسئلا سمجهيا وڃن ٿا ۽ توهان ڏسجو ته تمام جلد انهن ڳالهين تي عمل ٿيندو ڇاڪاڻ ته اهڙو وعدو اسان سان ڪنهن ٻئي نه، فخر زمان ڪيو اهي جيڪو پاڻ به ان ئي مڪتبه فڪر جو آهي جنهن تي توهان ۽ اسان سميت اڪثريت جو ايمان آهي.“ ان ڳالهه کي سال لنگهي ويو آهي پر ڪو نتيجو سامهون نه آيو آهي. مڃون ٿا ته اڌ صديءَ جون غلطيون هڪ سال ۾ درست ڪرڻ سولي ڳالهه نه آهي پر جڏهن اسلام آباد مان وعدو وٺي ويل اديب پنهنجي گهر مان ٻاهر نڪري ٿو ۽ کانئس پڇيو ٿو وڃي ته ڀائو اسلام آباد ۾ ٿيل وعدي تي عمل ڇو نه ٿيو آهي؟ ته ان مهل ڪو جواب نٿو ملي.
قومي ثقافتي پاليسيءَ هيٺ تاريخ لکجي رهي آهي. تمام سٺو! پر اها تاريخ ڪير لکي رهيو آهي؟ ڇا ان تاريخ ۾ هر هڪ پهلوءَ جو جواب موجود آهي؟ سنڌ جي تاريخ ڪير لکي رهيو آهي؟ ڇا سنڌ جي تاريخ فقط اها آهي جنهن جو ڪو نه ڪو حوالو تاريخ جي ڪنهن نه ڪنهن ڪتاب ۾ موجود آهي؟ تاريخ رڳو بادشاهن جي ته ڪو نه هوندي آهي، اصل تاريخ ته عوام جي ويڙهه ۽ تجربي جي حصول جي تاريخ آهي. تاريخ ۾ فقط قائداعظم ۽ قائد عوام ئي نه، روپلو ڪولهي، چوٿين مارچ ۽ ٽوڙهي ڦاٽڪ به آهن. ڇا انهن تي قلم جو پورهيو جاري آهي ۽ ڪير ڪري رهيو آهي؟ سڄي تاريخ سهيڙڻ لاءِ مواد لئبريرين کان وڌيڪ پٽن ۽ برپٽن ۾ پکڙيل آهي. ڇا ان پهلوءَ تي ڪو وسيع ڪم ٿي رهيو آهي؟
جڏهن ٽيلي ويزن ذريعي علائقائي ثقافت جي فروغ جي ڳالهه ڪئي وئي ته ان مان اها مراد هرگزهرگز ڪو نه هئي ته علائقائي تهذيبن کي اهڙي طرح پيش ڪيو وڃي جو اهو جاهلن ۽ بدمعاشن جو جهان نظر اچي. تازو، خود وزارت داخله اها ڳالهه قبول ڪئي ته پاڪستان ٽيليويزن تي اثر انداز مخصوص لساني لابي ايم ڪيو ايم جي چوڻ تي اهڙي سيريل هلائڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي جنهن جو مقصد سنڌي تهذيب کي بڇڙو ڪرڻ هو. خراب ۽ چڱا پهلو هر تهذيب ۾ آهن، چڱا ۽ خراب فرد هر معاشري ۾ آهن پر ٿورو ئي غور ڪيو وڃي ته سنڌ جي تهذيب جي عڪاسي ڪجهه ارن ريت ٿي رهي آهي جو ان جو هر وڏيرو فيوڊل لارڊ آهي، هر هاري جاهل آهي، هر عورت غلام آهي ۽ باقي خلق ڌاڙيل آهي جيڪا وڏيري جي حڪم تي هلي رهي آهي. جيڪڏهن اهي سڀ ڳالهيون سچيون آهن ته پوءَ چئبو ته اهو شخص جنهن کي قائد عوام جو لقب ڏنو ويو مڪمل طور ناڪام ٿي ويو هو. ماڻهن پيرپاڳاري جي بدران پرويز شاهه کي ووٽ ڪو نه ڏنا هئا ۽ سنڌي ماڻهو ڌاڙيلن جي خلاف مزاحمت ڪو نه ٿا ڪن. حقيقت اها آهي ته هن وقت مڊل ڪلاس سماج جي مٿئين طبقي کي گهڻو پوئتي ڌڪي چڪو آهي. روايتي جاگيرداري ٽٽي چڪي آهي پر ان کان انڪار ناهي ته جاگيردار پاڇيون ۽ نفسيات اڃا ملڪ ۾ موجود آهي بالڪل ايئن، جيئن ضياءَ الحق جون پاڇيون به موجود آهن توڻي جو ضياءَ باقي نه آهي. اسان سينسر بورڊ ۽ سڌ سماءَ جي کاتن کان اها توقع ضرور ڪنداسون ته حالتن جي عڪاسي ڪرڻ مهل سچايون بي رحميءَ سان ضرور پيش ٿين پر تعصب ۽ مصلحتن جي اثر هيٺ نه.
اها به نوٽ ڪرڻ جي ڳالهه آهي ته اسان جون فلمون ۽ ٽي وي ڊراما جڏهن به ڪنهن انگريز يا هندوءَ جو ڪردار پيش ڪن ٿا ته اهو پهرين درجي جو ”بڇڙو انسان“ ڏيکاريو وڃي ٿو. ان ريت اسان ڇا پيا ڪريون؟ اسان هر مسلمان ٻار جي دل ۾ مذهب جي بنياد تي نفرت جا ٻج پوکي رهيا آهيون. سياسي بنيادن تي مذهبن سان نفرتون ڪچڙن ذهنن ۾ پوکڻ جو سلسلو هاڻي بند ٿيڻ گهرجي. ان کان ته هندستان جا ڊراما ۽ فلمون چڱيون جيڪي ڪردارن کي هندو، مسلمان، سک ۽ عيسائي جي بنياد تي چڱو ۽ خراب ڪرڻ بدران ”ڪردار“ جي ذاتي چڱائي ۽ بڇڙائيءَ تي ٻڌل هجن ٿا. ٿي سگهي ٿو ته هندستان جون ڪي فلمون شو سينا ۽ PJP جي اثر ۾ هجن پر پهتي ذڪر مجموعي صنعت جو آهي.
ٽي هفتا کن اڳ ڊاڪٽر فهيم اعظمي هڪ اڙدو اخبار ۾ پاڪستان جي قومي پاليسيءَ تي لکندي لکندي وڃي هڪ اهڙي بحث ۾ ڦاٿو جنهن ۾ تعصب جو لوهي ڄار کيس وڪوڙي ويا ۽ ايئن لڳو ته هو ان تاندوري مان نڪرڻ ئي نٿو چاهي جنهن پاڪستان ۾ ثقافتي بحران پيدا ڪيو آهي. ڊاڪٽر صاحب ڀلي ته ان کي ”پڪو پاڪستاني جذبو“ قرار ڏئي پر پاڪستان جي اها تشريح هاڻي مدي خارج ٿي چڪي آهي. جيئن درياهه پنهنجي وهڪري سان تازو رهندو آهي تيئن ثقافت کي به پنهنجي رواني گهرجي. ڊاڪٽر صاحب قائد اعظم ۽ پاڪستان جا نالا استعمال ڪري ثقافت جي معنيٰ کي ئي لٻي ڇڏيو. ان لٻيل معنيٰ وارو پاڪستان ڊاڪٽر صاحب کي پسند هجي ته هجي، پاڪستان تشڪيل ڪندڙ ڪا به قوم ۽ قبلو ان تشريح کي پسند ڪو نه ٿو ڪري. اها ڳالهه به ثقافتي پاليسيءَ جو حصو هئڻ گهرجي ته قائداعظم، پاڪستان، اسلام آباد ۽ قرآن شريف جهڙا عزت لائق حوالا ڏيئي جذبا ڀڙڪائن جي حوصلي شڪني ڪئي ويندي.
قومي زبان جي حوالي سان اڙدوءَ جي نفاذ تي زور ڏيڻ جي تجويز ته ڏني وڃي ٿي پر اصل قومي ٻولين کي علائقائي زبانون چئي ملڪ کي وري هڪ ٻئي تڪرار ڏانهن نيڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. جڏهن ته اديبن جي ان ڪانفرنس ۾ گڏيل راءِ سان اها ڳالهه تسليم ٿي چڪي هئي ته پاڪستان ڳالهائجندڙ سڀ زبان�