پراڻو ٺٽو

پراڻو ٺٽو:

”موجود کنڊرن جي صورت ۾ ٺٽي اندر ڪي امتيازي نشان ڪونه رهيا آهن جن مان اهو پتو پئجي سگهي ته ڪهڙي خاص دور ۾ ڪهڙي ترقي ٿي هئي؟ جڏهن ته ڪجهه مسجدون بچيل آهن جيڪي ڪن هنڌن ماڳن جي نشانبري ڪري سگهن ٿيون ڇو ته ڪنهن زماني ۾ اهي شهر جي مُحلن ۾ ڏاڍيون آباد رهنديون هيون . ماضيءَ ۾ مسجدون شهر جي مرڪزي حصن ۾ تعمير ڪيون وينديون هيون. اهڙي ريت جامح مسجد، شهنشاهه شاهجهان جي ڏينهن ۾ (1054 هه _ 1068 هه _1644 ع _1658 ع) جڙي. ان جي اتر_ اوڀر طرف ننڍي پر شاندار امير خاني مسجد جي اڏاوت اهو ڏيکاري تي ته شهر جي اتر _ اوڀر وارو حصو مغل دور (1000هه _ 1150 هه 1592ع 1737ع) ۾ اوج تي هو. انهن مسجد کان اڳ ۾ مسجد فرخ ارغون ۽ مسجد دبگير يا دبگران هيون. انهن مان مسجد دبگران اڃا بچيل آهي. جيڪا شهر جي ڏکڻ _ اوڀر ڏانهن آهي. ان ايراضيءَ تي ارغون ، ترخان ۽ انهن جا امير، نواب، نوڪر چاڪر آباد هئا. مسجد سان گڏ مٿيان حصا موجود شهر جي آبادي جي وڏي حصي تي ٻڌل هئا ۽ موجود شاهي بازار کان اوڀر پاسي، اتر کان ڏکڻ پاسي تي پکڙيل هئا. ان جو لازمي نتيجو اهو نڪرندو ته ارغونن ۽ ترخانن کان اڳ يعني سما دور ۾ شهر جي آباد ايراضي موجوده شاهي بازار کان اولهه ڏانهن سمجهڻ گهرجي ...

... شهر جي پراڻي هجڻ بابت عام خيال شهر جي پراڻن رهواسين جي تصوير پٽاندر اهو به آهي ته هن جو نالو فارسيءَ جي لکتن جي حوالي سان ورتو ويو آهي. جنهن جي سنڌيءَ ۾ معنيٰ تهن مٿان تهه ٿيندي ، يعني ’تاريخ جي مختلف دورن ۾ هڪ ٻئي جي مٿان آباد ڪارين جا تهن مٿان تهه‘ شهر جا پوڙها اهو بحث ڪندا آهن ته مٿانهيون ايراضيون اصل ۾ شهر جون پراڻيون دڙيون آهن. ان ڳالهه ۾ ڪنهن حد تائين سچائي ضرور آهي، پر شهر جي پراڻين آڳاٽين آبادين جي سڃاڻپ واسطي ڪو آخري ثبوت موجود ڪونهي. مٿينءَ ڳالهه جي روشنيءَ ۾ شهر جا هيٺ ذڪر ٿيندڙ ڀاڱا سڄي شهر جي ڀيٽ ۾ مٿانهان علائقا آهن:

1_ قرني پاڙو: هيءَ سڄو پاڙو ڀڳڙا بازار کان اولهه طرف آهي، جيڪو شاهي بازار جو حصو آهي ۽ ان جي اوڀر پاسي پکڙجندو ٿو وڃي، جيڪو ادرا پاڙي جو به پڻ گهيرو ڪري ٿو.

2_ شاهي بازار جي حصي ڦول بازار جي اولهه پاسي ڏانهن پکڙيل ايراضي.

3_ گلڻ شاهه شيرازي جي مسجد وارو هنڌ، ماڳ ۽ ان جي اوڀر واري ايراضي.

... اهي سڀ ماڳ شهر جي اولهه واري ڀاڱي ۽ شاهي بازار جي الهندي پاسي آهن. فقط هڪ ايراضي پلنگ پاڙي وارو محلو ( امير خاني مسجد جي اولهه پاسي ) شاهي بازار جي اوڀر ڏانهن آهي. جيڪڏهن مٿانهين واريون ايراضيون ٺٽي جي پهرين آبادي جي سڃاڻپ آهن ته نتيجو اهو نڪرندو ته شهر جو اولاهون حصو ( شاهي بازار جو اولهه وارو پاسو ) پهرين شهري آبادي آهي جيڪا سُڪي ويل ڍوري جي ڪنڌيءَ تي آباد آهي. لڳي ٿو ته اهو علائقو ڪڏهن وهندڙ واهڙ يا درياءَ هو. ان ڀاڱي جي اترئين اڌ ۾ ’مسجد ولي نعمت‘ آباد هوندي هئي. جيڪا مڪاني روايتن مطابق شاهجهان مسجد کان اڳ ۾ جامع مسجد جو ڪم ڏيندي هئي. اها به روايت ڪئي ويندي آهي ته ’مسجد ولي نعمت‘ ۾ڪڏهن مدرسو به هوندو هو. جتي مشهور بزرگ شاهه مراد (831هه_ 893 هه) تعليم ورتي هئي، ان حقيقت مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته شهر جي اولاهين حصي جي اترئين ڀاڱي کي پوئين سما دور ۾ وڏي اهميت حاصل هئي ...

... هاڻي باقي اسان جي لاءِ شهر جي اولاهين پاسي وارو ڏاکڻيون حصو (موجود شهر جو ڏکڻ _ اولهه وارو ڀاڱو) وڃي رهيو آهي. جتي اسان پهرئين سما دور واري پراڻي ٺٽي کي ڳولهي سگهون ٿا. منطقي بحث مباحثن کان سواءِ ان خيال کي هٿي ڏيندڙ ٻيا به گهڻا مضبوط دليل آهن. سڀني کان وڌيڪ اهم علائقو اهو آهي. جيڪو ’اسلام پور‘ پاڙي جي اهم نالي سان سڏيو وڃي ٿو. مير علي شير قانع به ان جو ذڪر ڪيو آهي. ٻيو اهو پاڙو آهي جنهن ڏانهن اڃا تائين ڌيان ڏنو ئي ڪونه ويو آهي، پر تاريخي لحاظ کان تمام گهڻو اهم آهي، جيڪو آهي، ’ٺٺ پاڙو‘ يا ’ٺٽ پاڙو‘ ۽ اهو اسلام پور کان ڏکڻ ڏانهن موجود آهي. موجوده ٺٽ پاڙي ۾ تمام ٿورا گهر آهن پر زندهه ياد گيرن مطابق اهم تمام گهڻو پکڙيل هو. ان پاڙي جي باري ۾ اها اهم ڳالهه آهي ته ان جي نالي ۾ ٺٽ يا ٺٽه جو پراڻو نالو اڄ تائين باقي ۽ قائم رهجي ويو آهي. ٻي ڌيان ۾ رکڻ جهڙي ڳالهه اها به آهي. ته هي ايراضي تمام گهڻو مٿاهينءَ واري پاسي به آهي. معلوم ائين ٿئي ٿو ته ان تي هڪ کان وڌيڪ ڀيرا آباد ڪاري ڪئي وئي آهي، ڏاکڻي پاسي تي ٺٽي جي اڃا به هڪ وڌيڪ آباد ڪاري آهي جيڪا (866 هه¬_ 893 هه، 1462ع_1488ع ) ڄام نظام الدين جي هندو وزير لکڌير جي پٽ ’مولو ‘ جي نالي پٺيان ’ٺٽ مولو‘ سڏبي هئي . جنهن شيخ شاهه مراد جي دعا سان اتي رهائش اختيار ڪئي هئي. ٻه سؤ سال اڳ مير علي شير قانع جي تصنيف وقت هيءَ ٺٽي سلامت هئي. ٺٽيءَ جي نالي کي تاريخي اهميت آهي. ڇاڪاڻ ته ٺَٽِي ۽ ٺٽ جا ٻئي درجيوار نالا شهر جي ان حصي ۾ ملن ٿا ۽ ان کي پهرينءَ شهري آباديءَ جي حيثيت ۾ سڃاتو ويو آهي. جيڪا بعد ۾ ترقي ڪري ” ٺٽو “ بنجي ويئي.

انهن ماڳن جو درياءَ جي پراڻي پيٽ سان آباد هجڻ به ان قسم جي ثابتيءَ لاءِ ڄڻ هڪ وڏي هٿي ڏيندڙ دليل آهي. ٺٽ يا ٺٽه پاڙا ڏکڻ ڏانهن ۽ ان جي ڀر ۾ اتر پاسي اسلام پور (جنهن به پراڻي زماني ۾ ترقي ڪئي هئي ) ٻئي هڪ ڍنڍ ’تندسر‘ مٿان آباد آهن ۽ اها ڍنڍ وري درياءَ سان مليل آهي. تندسر جي ادبي معنيٰ ’ڪنارن تائين پاڻيءَ سان ڀريل وڏي ڍنڍ‘ آهي. موجوده حساب موجب سندس پکيڙ ٺٽ اسلام پور کان وٺي مڪلي ٽڪريءَ تائين آهي. ان وقت جي وهندڙ درياءَ سان گڏ ان ڍنڍ جو هجڻ اهو ٻڌائي ٿو ته اوڀر ڪناري سان ٻيڙا اچي لنگر هڻندا هئا. آبڪلاڻي هجي يا سيارو، پاڻيءَ جو چڱو موچارو مقدار ٻارهوئي موجود رهندو هو. درياءَ جي اوڀر واري ڪناري سان لال ڇٽي ۽ ابراهيم شاهه جي مقبرن جي موجودگي به اهو ثابت ڪري ٿي ته پراڻي دور ۾ اها آبادي گهڻو وقت شهر جو مرڪز رهي آهي ۽ اهو علائقو شهرجو تمام قديم ۽ آباد حصو رهيو آهي. ان جي سامهون درياءَ پار مڪلي ٽڪريءَ تي درياءَ خان ’ڪوٽ‘ آهي، جيڪو ڄام نظام الدين جو وزير اعظم ۽ بهادر سپهه سالار هو. اها هڪ فطري ڳالهه هئي ته وزيراعظم درياءَ خان شهر جي ڏکڻ_ اوڀر پاسي آبپاشيءَ جي نظام جو بندوبست ڪري ۽ ان نقطئه نگاهه کان هن علي جان (عرف خان واهه) کوٽايو جنهن کي هاڻي علي جان واهه ڪو‎ٺيو ويندو آهي. اهو ڪلريءَ مان پاڻي کڻندو هو ۽ ’وڏي الهه واهه‘ مان ٿيندو ’