پِيشُ / ڦِيشُ

پِيشُ / ڦِيشُ
واهي پانڌي واپار جو سٺو مرڪز آهي. ڪاڇي ۽ جبل جا ماڻهو پنهنجي پنهنجي پيداوار هتي اچي وڪڻن ٿا. سڀ کان وڏو ڪاروبار ته خود ڀاڄي ۽ پوکي راهي آهي، جيڪو واهيءَ جي پاڻي ۽ ٽيوبويلن تي هلندڙ آهي. پر، اهو مال هِتان ئي ڪراچيءَ جا واپاري کڻن ٿا. چپڙ ڪدو هتان جي خاص جنس آهي، ڪجهه سالن کان بيماريءَ جو شڪار آهي.
هاڻي مِرچن جي پوک جو لاڙو وڌيو آهي. آبادگار ماڻهو! جنهن شيءَ جي مارڪيٽ ۾ وڌيڪ طلب ۽ اگهه هوندو، اها ئي پوکيندا! واپاري ماڻهو اڳ ئي پوکون نظر ۾ رکي ڇڏين ٿا، يا فصل اڳواٽ خريد ڪريو ڇڏين. هاڻي واهيءَ جي فصلن لاءِ ڪراچيءَ سان گڏ ڪوئيٽا جي مارڪيٽ به کلي وئي آهي. شايد اهو مال افغانستان ويندو آهي! پٺاڻ واپاري به ڏسجي ٿو، مال برف ۾ هڻي پري پري تائين وڃن ٿا.
جبل جو ماڻهو هتان واهي شهر مان اٽو دال، گيهه کنڊ، چانهه جي پتي ۽ دوا درمل وٺي وڃي ٿو. پنهنجين ضرورتن جي پورائيءَ لاءِ کين پنهنجي پيداوار واهي پانڌيءَ جي پِڙيءَ تي کپائڻي پوي ٿي. سندس خاص جنسون آهن: رڍ، ٻڪري ۽ پِيش!
اسان صبح جي پهر ۾ واهيءَ کان اولهه پاسي پِيش جي پِڙيءَ تي پهتاسين. اڄ هتي 30 ـ 40 گڏهه ۽ ڪجهه اٺ پِيش سان سٿيا بيٺا هئا. ٻيا جابلو لوڪ، جيڪي عام طور تي بروهي ٿين ٿا، مارڪيٽ جي مچڻ جي انتظار ۾ هئا. پِيش جي ڌنڌي ۾ بروهي سنڌي ۽ بلوچ سڀ شامل آهن. بروهي جبل تان يا جبل جي ٻي ڀر کان مال آڻين ٿا. سنڌي ۽ بلوچ پِيش وٽڻ جو ڪم ڪن ٿا. پوءِ واپاري ماڻهو آهن، جيڪي پِيش وٺي مطلب جون شيون ٺهرائين. عام طور تي تڏيون، واڻ، ڇليون، رسا ۽ تؤنريون ٺهنديون آهن.
سنڌي لهجي ۾ اها ’ پِيش‘ آهي، بروهڪيءَ ۾ ’ڦِيش‘ چون. اهو اصل ۾ کجيءَ جي ڪٽنب ۾ Dwarf date palm / Chamaerops ritchina / جنس جو ٻوٽو آهي، جيڪو عربستان، ايران، افغانستان، بلوچستان ۽ سنڌ ۾ 1600 ميٽرن جي اوچائيءَ تائين ٿئي ٿو. پِيش جو ٿُڙ کجيءَ وانگر هڪڙو ئي، پر جهڳٽي نما ٿئي ٿو. اهو تمام سخت، ٿلهو ۽ چم جهڙو ٿئي ٿو. جڏهن پوڙهو ٿئي ته ڪمزور ٿي جهڪيو پوي. ان جا شاخدار پن هڪ ڦڙهي ڏانڊيءَ جي ڇيڙي تي وِڃڻيءَ نما پکڙيل هوندا آهن، هر هڪ پن جي نوڪ ڪنڊي نما ٿئي ٿي. ان ۾ ڏينها به ٿين. پِيش ڪافي مضبوط ۽ سخت جان ٿئي ٿو. سخت گرمي، ڏُڪر ۽ سخت ٿڌ برداشت ڪري ويندو آهي.
”ڦِيش جا ٻه نمونا ٿين ٿا“ هڪ بروهيءَ ٻڌايو، ”هڪ ڪُوڙي، ٻي سچي!“ مون تصديق لاءِ ڦِيش جي سوداگرن ڏانهن ڏٺو. سڀني هائوڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو، ”ڪُوڙي ڦِيش کي اسان ’ڏوگهه‘ چئون، ۽ ٻي سچي ڦِيش ٿئي ... حب بلوچستان جي ڦِيش سچي آهي، باقي کيرٿر جي ڦِيش ڪُوڙي آهي ... آهي اها به ڦيش، پر اهڙي نه آهي جهڙي حب جي (ڪوائلٽي) آهي“.
هي بروهي لوڪ ڄموري کان واهي پانڌيءَ تائين اٺن يا گڏهن تي لڏون کڻي ٽن ڏينهن ۾ پهچندا آهن، پوءِ کڻي اٺن تي هجن يا گڏهن تي. جانور پنهنجي رفتار سان هوريان هوريان سنڀالي سنڀالي لَڪ لهندو ۽ ڍڙهندو آهي. نيٺ به مٿن لَڏ ۽ مالڪ جي روزگار جو وڏو بار ٿئي ٿو. بروهي قافلا ٺاهي هلن ٿا ۽ واٽ تي مناسب ماڳن تي ڊاٻا ڪندا اچن ٿا. اهي گهڻو ڪري ڦوسي لڪ يا روهيل لڪ کان اچن ٿا، جيڪي نئه نريءَ جو واٽون آهن. هاڻي، ڪي کاول لڪ کان به اچن ٿا، هر ڪنهن کي پنهنجي سهوليت ڏسڻي پوي ٿي.
اٺ تي پيش جي لڏ ٿلهي ليکي پنج مڻ هوندي آهي. ڪنهن اٺ تي چار مڻ ته ڪنهن تي ڇهه مڻ. هڪ گڏهه تي بار هڪ مڻ. جنهن جي جيتري وتِ ۽ مُلهه! اٺ جي قيمت اڄڪلهه 80 هزار کان لک رپين تائين آهي، ۽ گڏهه به 10 هزار لهي! اٺن وارا جبل پار کان في مڻ پِيش 100 رپيا جي حساب سان لڏاڻي وٺن ٿا. پيش وٽي واڻ ڪبو ته 200 رپيا ملندا. هن وقت واهيءَ جي مارڪيٽ ۾ پِيش جو اگهه 360 رپيا مڻ ۽ واڻ 700 رپيا مڻ آهي، اگهه ۾ ڪوائلٽي جي حساب سان گهٽ وڌائي ٿي سگهي ٿي.
پِيش جو ٻوٽو هن وقت پنهنجي قدرتي ماحول ۾ هوندي به سخت خطري جو شڪار آهي، ڇاڪاڻ ته ان مان تؤنريون، تڏا، ٽوڪريون ۽ ٻيون عام استعمال جون شيون ٺهن ٿيون.