پٿر تي لِيڪو

پٿر تي لِيڪو



اظهار جي قوت فطري آهي، جنهن جي اثر هيٺ ماڻهو (مرد، عورت ۽ ٻار) ڪيئي ڪم ڪندو آيو آهي. ڳراٽڙي پائڻ کان مڪ هڻڻ تائين جا جيڪي به مظهر آهن سي بنيادي حيثيت جا حامل آهن ۽ جبلتن جي خاني ۾ داخل ڪري سگهجن ٿا. پر لفظن جو اپٽار جتي آواز جي بيهڪ سر ۽ تال ۾ هجي، ليڪا اڪرڻ، جن کي ڪا صورت سمجهي سگهجي، انساني سماجي ضرورتن جي ادراڪ جي پيداوار چئجي ٿو. اهو سڀ هڪ عجيب و غريب معاملو آهي.
جيڪي ليڪا گپ، گاري، ليپي تي نڪتا سي ته اسان تائين ناهن پهتا، خواتين جي اظهار جا مڙئي مظاهر اسان جي نظرن کان گهڻي حد تائين اوجهل آهن. پر مَردن جي اظهار جا مامرا (معاملا) هڪ حد تائين سامهون آيا آهن. شڪار ۽ وهم / عقيدا بنيادي طرح خوراڪ ۽ خوف جهڙن بنيادي مسئلن جو حل ڏين ٿا. اڳوڻي انسان جي اظهار ۾ اهي ٻئي عنصر نمايان آهن، جيڪي پٿرن تي چٽيل ملن ٿا.
بدر ابڙو آرڪيالاجي ۽ علم الانسان جو صحافي آهي. جنهن پنهنجي ليکي اهو ذمو پاڻ کنيو، جن اخبارن سان هو وابسته رهيو اتان جي صحافتي ذميوارين کي ته هو نڀائيندو رهيو، پر ان سان گڏوگڏ آرڪيالاجي ۽ علم الانسان وارن مامرن کي پڻ اخبار جي قاري تائين پهچائڻ جا جتن ڪندو رهيو، انهي ڏس ۾ سندس شوق جي اُٽل هن جي صحافتي ڪم کي متاثر کڻي نه به ڪيو هوندو، پر متعلقين کي هميشه اِها اُٽل کٽڪندي رهي. صحافت کي قُوت گذر جو هڪ ذريعو سمجهڻ جي حد تائين ته ٺيڪ آهي، پر اِهو بدر لاءِ ڪو واحد ذريعو ناهي رهيو. هو پنهنجي ڪم ڪري سگهڻ جي سگهه سبب ڪيترن ادارن جي نظر ۾ هميشه رهندو اچي. ”پٿر تي ليڪو“ اصطلاحي جملو آهي پر اهو ليڪو انساني علمن جي ماهرن لاءِ پنهنجي تحقيق لاءِ هڪ بنيادي ذريعو پڻ آهي.
بدر صاحب جڏهن لِيڪ جي شوق ۾ شروعاتي سفر ڪري پنهنجو تاثراتي مضمون لکي آيو ته ’سنڌ ايڪسپلوريشن اينڊ ايڊونچر سوسائٽي‘ جي ميمبرن عنوان جي اهميت پٽاندڙ سندس مٿان اهو بار رکيو ته جيئن ته هي موضوع سنڌ جي جاگرافيائي حدن اندر ڏکيو به آهي ۽ همت ڀري جاکوڙ به گهري ٿو، ان ڪري جڏهن به ان تي ٽيڪا ٽپڻي ٿئي، ان تي سير حاصل گفتگو ٿئي. اهڙي طرح سندس توجه ۽ سفر هڪ ڊگهي عرصي تائين پٿرن تي چٽ ڳولهڻ لاءِ مخصوص ٿي ويو. اهي چَٽ سنڌ ۾ جن هنڌن تي آهن، اهي علائقا گهڻي ڀاڱي اهڙا آهن جتي آڳاٽو ماڻهو پاسيرو ۽ محفوظ هيو، جو غير جي پهچ کان پري هيو. صورتحال اڃا سوڌي ساڳئي آهي. اڪثر چٽ پهچ کان واقعتاً پري آهن. تنهن ڪري سڀني هنڌن تي پهچڻ جان جوکي جو ڪم هيو. بهرحال هن هر ممڪن ڪوشش سان اهي تفصيل جمع ڪيا. هر سائنسي موضوع تي نظر وجهڻ لاءِ ضروري ٿيو پوي ته علمي دائري ۾ مروج اصطلاحن ۽ تڪنيڪي / ٽيڪنيڪل لفظن جا متبادل آڻي موجود ڪجن، تڏهن ئي احوال ممڪن ٿين ٿا. موجوده گفتگو لاءِ پڻ اهو ڪرڻو ضروري هيو، جنهن ضرورت کي فاضل مصنف محسوس به ڪيو ۽ تجربا پڻ ڪيا اٿس.
پٿر جي لِيڪن کي پڙهڻ ماهرن جو ڪم آهي. هر قسم جي لِيڪن لڪيرن کي مفصل رڪارڊ ڪرڻ لاءِ اهو ضروري آهي ته چِٽن (carvings) کي درجه بندي ذريعي اظهاري خصوصيت جي گروهن ۾ تقسيم ڪجي، تنهن کان علاوه ٽڪ جي ۽ جتي ڪن رنگن جو استعمال ڪيو ويو هجي تنهن جو بيان مناسب لفظن ۾ ٿي سگهي ته جيئن ڀيٽ ڪرڻ ۽ پڙهڻ جي مرحلن تي اهو پوري طرح سمجهي سگهجي. بهرحال، اسان اهو سمجهي سگهون ٿا ته سنڌ جي چِٽن متعلق اها پهرين ڪوشش آهي جو بنيادي تفصيل قلمبند ڪري، چٽن کي تاريخي تناظر ۾ ڏٺو ويو آهي.
بدر ابڙو کي جَس هجي ته هن اهو بنيادي مواد اسان کي ميسر ڪري ڏنو. اهڙي طرح اهي تفصيل هڪ هنڌ ٿي پيا آهن ۽ اسان جي سامهون ڪلاسيڪل دور ۽ ان کان آڳاٽي زماني جي ماڻهو جي اظهار جا خاص مظهر موجود اچي ٿيا آهن. هاڻي ان ڏس ۾ ڪم کي اڳتي وڌائڻ قدري سولو ٿي پيو آهي. عالمن ۽ شاگردن لاءِ هي ميدان کليل آهي ته هو ان ڏس ۾ مطالعي کي اڳتي وڌائين. جڏهن انهن نشانن کي پاڪستاني تناظر ۾ ڏسون ٿا ته اسان کي اهو صاف نظر ٿو اچي ته موجوده پاڪستان ٻڌ ڌرم جو گهر هيو. اسان کي سوات، بُنير، چِلاس، ٿلپن ۽ پاڪستان جي اترين علائقن وغيره ۾ پٿر جا ٻُڌي دور جا چٽ خوب ملن ٿا. انهن چٽن ۽ سنڌ ۾ ٻُڌي چِٽن ۾ هڪ واضح فرق آهي. اهو آهي scale جو. اتر ۾ چٽ خوب نمايان، ۽ وڏا آهن، جڏهن ته هت اهي قد ماپ ۾ ننڍڙا آهن. جنهن مان گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڳالهه جي وضاحت ٿيو وڃي ٿي ته مذهبي تصورات جيتوڻيڪ ساڳئي انداز جا آهن پر علامات جي فرق سبب ٻنهي علائقن ۾ عتقادات جي ڌار هجڻ جو عنديو يا مختلف گروهي حيثيت جو اڻ ڳايل اعلان ملي ٿو.
بهرحال اها حقيقت آهي ته چِٽ گذريل زماني جي انسانن جي نفسياتي حيثيت ۽ سماجي حقيقتن جي مطالعي جو موقعو بهم پهچائين ٿا. اهو ئي سبب هيو جو سنڌ ايڪسپلوريشن ۽ ايڊونچر سوسائٽي موجوده مطالعي جي اهميت جي پيش نظر پنهنجي لائق ۽ فعال رڪن جناب بدر ابڙو مٿان نه صرف اهو بار رکندي آئي ته هو اهو ڪم جلد پورو ڪري بلڪه ٻانهن ٻيلي به رهي.
مون کي اهو چوندي خوشي ٿئي ٿي ته مصنف پنهنجي هٿ ۾ کنيل ڪم کي پنهنجي روايتي جوش ۽ شوق سان تڪميل تائين پهچائڻ جي ڀرپور ڪوشش ورتي آهي. جيتوڻيڪ ڪجهه چٽ موجوده تفصيل ۾ شامل ٿيڻ کان رهجي ويا آهن، پر تنهن هوندي به مطالعي جي جامعيت تي ان ڳالهه جو فرق نٿو پئي، ڇو ته موضوع پوري طرح سان زير بحث رهيو ۽ نتيجا وضاحت سان ظاهر ٿيا آهن.
سوسائٽي سنڌ ۽ ان سان لاڳاپيل علائقن ۾ پنهنجي مطالعاتي سرگرمين کي جاري رکندي اچي ٿي ۽ بدر ابڙو جي موجوده ڪاوش هڪ قابل قدر ڪوشش آهي، اميد ته دلچسپي رکندڙ قاري وٽ ان کي قبوليت ملندي.

ڊاڪٽر ڪليم لاشاري
24 جُون 2010
ڪراچي