ٿرڙو : سنڌ جي هڪ قديم بندرگاه

ٿرڙو : سنڌ جي هڪ قديم بندرگاه

ماڻڪ پٿاوالا، جنهن سنڌ جي تاريخي دور جي جاگرافيءَ تي ڪتاب لکيو آهي، هڪ نقشي ۾ سنڌوءَ جا وهڪرا تجويز ڪندي ڄاڻائي ٿو ته يوناني دور (300- ق.م) ۽ عرب دور (8- صدي عيسويءَ تائين) ۾ سنڌو ندي ٺٽي کان اولهه رُخ ۾ گُجي ۽ گهاري کان ٿيندي، ڀنڀور ۽ لاهري بندر طرف وهندي هئي. جڏهن ته سمن کان ارغونن واري دور جي وچ ڌاري سنڌوءَ جو هڪ وهڪرو گُجي جي ڏکڻ وٽان گذريو ٿي.

سنڌوءَ بابت هڪ ٻئي تاريخي حوالي موجب، جڏهن سنڌوءَ سن 1758ع ڌاري غلام شاهه ڪلهوڙي جي وقت ۾ رُخ ڦيرايو ۽ پراڻا بندر ڦِٽي ويا، تڏهن هن حڪم ڏنو ته گُجي وٽ، جيڪو ان وقت ڊيلٽا ۾ ويران علائقو هو، بندر ٺاهيو وڃي. ان وقت اورنگا بندر ڦٽي ويو هو. تنهن ڪري اورنگا وارن کي اوڏانهن آباد ڪرڻ جي رٿ رٿي وئي. چون ٿا ته سنڌو اتان به هڪدم رُخ ڦيرائي ويو.

غلام شاهه ڪلهوڙي جي حڪم تي جڏهن آبادي گُجي پهتي ته ان شهر جي آبادي وڌي وئي. غلام شاهه ان شهر کي پوءِ شاهه ڳڙهه نالو ڏنو. هُن ان کي پنهنجي گادي ٺاهيو ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ هڪ نئون قلعو ٺهرايو ۽ ان کي شاهه بندر نالو ڏنو. هن اُتي هڪ قلعو ٺهرايو ۽ ان ۾ جنگي سامان رکايو. (ماڻڪ پٿاوالا)

”غلام شاهه ڪلهوڙي ڊسمبر 1758ع (1172 هجري) ۾ اورنگا بندر جي سڀني رهاڪن کي گُجي پهچايو. جيڪو ان وقت ويران ٿي چڪو هو. هن پوءِ ان جو نالو شاهه ڳڙهه رکيو ۽ ان کي پنهنجو مرڪز بڻايو. شاهه ڳڙهه جي ڀر ۾ شاهبندر نالي هڪ نئين بندر جو بنياد رکيو ۽ اُتي هڪ مضبوط قلعو جوڙايو. ان بعد پنهنجي اهل عيال کي پنهنجي پُٽ سرفراز خان جي سنڀال هيٺ ڇڏي پاڻ ڀائرن جي مقابلي لاءِ نڪري پيو.“ (تاريخ ڪلهوڙا: غلام رسول مهر)

اڄڪلهه گُجي جي ڀرپاسي ۾ ڪنهن بندر جا نشان نٿا ملن، البت گُجي کان ڏکڻ اولهه طرف اڄوڪي کُڏي ڪريڪ ۾ هڪ عاليشان بندر، شهر ۽ قلعي جا نشان برابر بيٺا آهن. جنهن کي سروي ڊپارٽمينٽ آف پاڪستان جي نقش ۾ ’جهونا شاهبندر‘ لکيو وڃي ٿو. ان قلعي۽ بندرگاهه جي عام سڃاڻپ ’جاکي بندر‘ آهي. جيئن ته اڃا تائين جاکي بندر تي ٿيل کوٽاين جي ڪا رپورٽ پڌري نه ٿي آهي، تنهن ڪري جاکي بندر کي شاهبندر چوڻ ۾ ڪجهه هٻڪ محسوس ٿئي ٿي. جاکي بندر هن وقت چئني پاسن کان سامونڊي کارين ۾ گهيريل آهي. البت مقامي ماڻهو ٻڌائين ٿا ته ويهين صديءَ جي شروع تائين اتي مٺو پاڻي هو. هتي ڳاڙها چانور ٿيندا هئا، اهو علائقو خشڪيءَ سان مليل هو ۽ سنڌ جا حاجي اُتان جهاز تي سوار ٿي حج لاءِ روانا ٿيندا هئا.

ٿرڙو يا ٿرون ٽَڪريءَ جي پنهنجي بيهڪ ڏسي اندازو ٿئي ٿو ته سمنڊ جي پوئتي هٽڻ واري دور کان وٺي گُجي ۽ ڀرپاسي واريون سموريون ٽڪريون خاص ڪري ٿرڙو ۽ ٿرڙ ٻيڙي سامونڊي ڇولين سبب ڇلجنديون رهيون آهن پر جڏهن هتان درياهه ليٽ پيٽ ڪئي، تڏهن پنهنجو لَٽُ وڇائي نه رڳو زمينون مٺيون ڪيائين، پر سڌا ميدان ٺاهي ڇڏيائين. هن وقت اهي ٽڪريون بلڪل سڌن ميداني علائقن ۾ بيٺيون آهن. اهي ميدان پاڻيءَ جي هٽڻ ۽ لهڻ واري عمل سبب سڌا پٽ ٿي ويا آهن.

جيئن ته ٿرڙ ٽڪريءَ تي انساني سرگرميءَ جا نشان پٿر جي پڇاڙڪي ۽ آمري دور کان ٻُڌڪي زماني، اوائلي مسلم دور، ڪلهوڙن جي دور ۽ هاڻوڪي زماني تائين هر وقت جا ملن ٿا، تنهن ڪري تجويز ڪري سگهجي ٿو ته ٿرڙ ٽڪري گهٽ ۾ گهٽ ڇهه هزار سال اڳ سمنڊ جي گهيري مان آزاد ٿي چڪي هئي ۽ ان سان گڏوگڏ درياهه نئون جاگرافيائي ماحول ٺاهڻ ۾ جنبي ويو هو. ان ڪري ٿرڙو ٽڪريءَ تي هوريان هوريان انساني سرگرمي به شروع ٿي وئي.