ٿر جو روح مرڻ نہ کپي

ٿر جو روح مرڻ نہ کپي

مون کي اسلام ڪوٽ جي نمن جو هوا تي رقص ياد ٿو اچي. مون کي گوڙي مندر جي سهڻي عمارت، ڀونئرو ۽ مندر جي چٽساليءَ سان گڏ اها سڄي تاريخ ياد ٿي اچي، جنھن گوڙي مندر کي گوڙي مندر بڻايو آهي، مون کي مارئيءَ جو کوھہ بہ ياد ٿو اچي، جتي پھچڻ سان ڀٽائيءَ جو سر مارئي پنھنجي ليکي ڪنن ۾ گونجڻ لڳي ٿو. ڇا مان انھن قديم ماڳن ۽ دل لڀائيندڙ منظرن جو نوحو لکي رهيو آهيان؟ ڇا مان انھن آثارن ۽ نمن جي موت تي سندن موت کان اڳ ماتم ڪري رهيو آهيان؟ هر سنڌي ماڻهوءَ وانگر منھنجي بہ خواهش آهي تہ اهي ماڳ نہ ڊهن، انھن ماڳن کي ڊهڻ بہ نہ گهرجي. ڇا ضروري آهي تہ ٽريجڊيءَ کي جنم ڏجي؟ هڪ وڏي ٽريجڊي تہ اها ٿيڻي آهي تہ ٿر جو ڪنوارو ماحول ڦٽي ويندو، ڇا اها ٽريجڊي ڪا في نہ آهي تہ سنڌو تہذيب جو جيئرو ميوزيم ٿر سڀاڻي پنھنجي اصل شڪل صورت ۽ سادگي وڃائي ويھندو؟

جيڪڏهن ٽريجڊي ٻن چڱاين جو ٽڪراءُ آهي تہ اها تہ هونئن ئي پيدا ٿي چڪي آهي، هاڻي ٿرين کي سادگي ۽ ترقيءَ مان ڪنھن هڪ شئي جي چونڊ ڪرڻي آهي. چونڊ جو تہ کين اختيار آهي ئي ڪو نہ، کين ترقي ڪرڻي آهي ۽ سادگيءَ کي خود بخود دفن ٿيڻو آهي. هاڻي تہ فقط هڪ ئي خواهش آهي تہ ماضيءَ جي اهم نشانن کي بہ ڊاهيو وڃي. گوڙي مندر ۽ ٻين مکيہ نشانن کي باقي ڇڏيو وڃي. اينٽيڪئٽي ايڪٽ بہ ايئن چوي ٿو ۽ دل بہ ايئن ئي چوي ٿي تہ گوڙي مندر ۽ ٻين قديم آثارن کي ليز واري علائقي کان ٻاهر ڪڍيو وڃي. ان لاءِ قديم آثارن واري کاتي کي پنھنجي ذميواري پوري ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌڻ گهرجي يا وري پنھنجي ناڪاره هجڻ جو اعتراف ڪرڻ گهرجي.

ٿرين کي ٻاهرين ماڻهن کان هميشه ڌڙڪو ٿي رهيو آهي. هنن جڏهن بہ ٻاهرين ماڻهن کي ٿر ۾ جيپون ڊوڙائيندي ڏٺو، هنن خطرو محسوس ڪيو. ٻيو تہ ٺھيو هنن ”سنڌي“ ماڻهن کي بہ سدائين شڪ جي نگاھہ سان ڏٺو آهي. ٿهارئي تڙ جي ئي هڪ جهوني شخص مون کان ٽي سال اڳ پڇيو هو تہ، ”آخر هنن ماڻهن جو هن واريءَ ۾ ڪھڙو ڪم آهي؟ هو هتي ڇا ٿا ڏسڻ اچن؟“

هن کي پڪ هئي تہ جيڪو بہ ڌاريو پنھنجا سک ڦٽائي ٿر جي ڀٽن ۾ رلي ٿو، سو پڪ ئي پڪ يا تہ سرڪاري ماڻهو آهي، جيڪو نوان ٽيڪس مڙهڻ لاءِ ڪو سروي ڪري رهيو آهي يا تہ ڪا شئي ڳولڻ آيو آهي، جيڪا هتان ڪنھن نہ ڪنھن ريت ڪڍي ويندو يا وري ڪنھن ڪڌي ڪم لاءِ گهٽ گهيڙ جاچڻ آيو آهي.

ساڳئي سفر ۾ جڏهن اسان جي جيپ ٿهارئي غلام شاھہ وٽ کري پئي هئي ۽ اسان پريشان ٿيڻ بدران ڳوٺ جي ماڻهن سان ڪچهري پئي ڪئي، تڏهن وڏي ڄمار واري هڪ شخص اڳتي وڌي سڀ کان پھرين اهو سوال ڪيو هو، ”اوهين ڪھڙي ملڪ کان آيا آهيو ۽ هتي ڇا پيا ڪيو؟“

هن کي اعتبار ئي نٿي آيو تہ ڪو سنڌي ماڻهو پنھنجا گهر گهاٽ ڇڏي، جيپ ۾ چڙهي ٿر جي انھن ڀٽن ۾ رلي سگهن ٿا، جتي فقط سياسي ليڊر چونڊن جي ڏينھن ۾ هڪ ڀيرو ووٽ پنڻ ايندا آهن.، اسان ساڻس سنڌي ڳالهائي رهيا هئاسون. تنھن هوندي بہ هو اسان کي سنڌي مڃڻ لاءِ تيار نہ هو. چيو هئائين، ”هتي انگريز اچي ڍاٽڪي ڪندا آهن، اوهان جي سنڌي ڳالهائي تہ ڇا ٿي پيو؟“ هن پڇاڙيءَ تائين اسان کي سنڌي تسليم نہ ڪيو. شڪر ٿيو، جو هي ٿريو ڊوميسائيل کاتي جو آفيسر نہ هو، هو تہ اسان کي سنڌ جو ڊوميسائيل ئي ڪو نہ ڏئي ها.

ڌارئي ماڻهو جي نيت تي شڪ جو هڪ ٻيو مثال پولن اسٿان وٽ مشاهدي ۾ آيو. ڀر ۾ هڪ واھہ تان هڪ مائي پاڻي ڀري پنھنجي گهر موٽي رهي هئي. اسان معلوم ڪرڻ ٿي گهريو تہ هن علائقي ۾ ماڻهو عام طور ڪھڙا نالا رکڻ پسند ڪن ٿا. اسان جي هڪ صحافي دوست مائيءَ کان پڇيو، ”ادي ڪٿي ٿي رهين، نالو ڇا اٿئي؟“ مائيءَ سامهون ڳوٺ ڏانھن اشارو ڪيو ۽ نالو ٻڌايو ”ڀاڳان!“، صحافي ٻيو سوال پڇيس، ”ڀيڻ پٽ اٿئي؟“ مائيءَ هائوڪار ڪري ٻڌايو، ”ٻہ پٽ اٿم.“ پر هوءَ ان مهل ٽهي وئي، جڏهن صحافيءَ کانئس سندس پٽن جا نالا پڇيا. مائيءَ ڇرڪ ڀري چيو، ”آئون پنھنجن پٽن جا نالا ڇو کڻان؟“ پوءَ هوءَ نہ بيٺي ۽ ڊنل هرڻيءَ جيان اک ڇنڀ ۾ گم ٿي وئي. مون کي حيرت ان ڳالھہ تي آهي تہ هن پنھنجو نالو ٻڌائڻ ۾ تہ عار محسوس نہ ڪيو، پر پنھنجن پٽن جو نالو نہ کنائين.

ٿرين جا خدشا نيٺ ٿر جي شڪل صورت بدلجڻ جي امڪان تائين پھتا آهن. جڏهن ملڪ جا بادشاھہ ڪنھن ڏورانہين علائقي جي دوري جو خيال ڪندا آهن، تڏهن ان علائقي جي ماڻهن جون اکيون چمڪڻ لڳنديون آهن. هو سمجهندا آهن تہ هاڻي صدين کان جمع ٿيل دردن جو دارون ٿيندو ۽ بادشاھہ سلامت ڪي اهڙا اعلان ڪري ويندو، جنھن سان علائقي جا ڏک سور لهي ويندا. محترمہ ڀٽو جڏهن ٿر وڃڻ جو اوچتو اعلان ڪيو تہ ٿرين کي وڏيون اميدون ٿيون. سندن خيال هو تہ جيئن ڪراچي پئڪيج، حيدرآباد پئڪيج وغيره جا اعلان ٿيا، تيئن هوءَ ٿر اچڻ جي موقعي تي ٿر پئڪيج جو بہ اعلان ڪندي، پر ايئن ڪو نہ ٿيو.

بينظير ڀٽو ڪجھہ شهرن لاءِ نين ٽيليفون لائنن، ڪجھہ واٽر سپلاءِ اسڪيمن، ڪجھہ پبلڪ ڪال آفيسن ۽ ڪجھہ شهرن لاءِ بجليءَ جا واعدا ڪيا. انھن سڀني ”ڪجھہ ڪجھہ“ کي پئڪيج چئي نٿو سگهجي. هونئن بہ هن ملڪ ۾ هڪ هزار واعدن مان ڪو هڪ واعدو پورو ٿئي تہ ان کي بہ وڏي ڳالھہ سمجهيو ويندو آهي.

پاڪستان ۾ ٿر جي هڪ وڏي حيثيت اها بہ آهي تہ ٿر ڪراچي ۽ ملڪ جي ٻين شهرن کي جيئن ملڪ پيڪ وغيره جي مارڪيٽ ڪئي وڃي ٿي. ساڳي طرح ننڍي مال ۾ واڌ ويجھہ جي بھتر صلاحيت هئڻ ڪري ڏڪر واري وقت ۾ N.G.Os جي هٿان چاري جي فراهميءَ سان انھن کي موت کان ٿرين کي معاشي بدحاليءَ کان بچائي سگهجي ٿي. اها رٿا بلڪل عمل جوڳي ٿي سگهي ٿي. ڪيترن ٿرين ڪچهرين دوران ان تجويز کي مالوند ۽ مددگار (N.G.O) لاءِ لاڀائتي قرار ٿي ڏنو.

هن وقت ٿر هڪ نئين دور ۾ داخل ٿي رهيو آهي. ٿرين جي ذهنن ۾ اهو سوال بہ گردش ڪري رهيو آهي تہ ڇا ٿر جي اصل سڃاڻپ بنہه ختم ٿي ويندي ۽ ڇا ٿر جي ان معاشي قوت کي بنہه نظر انداز ڪيو ويندو. جنھن جي سهاري ٿري زندگي صدين جي ذڪر ۾ زندھہ سلامت رهي آهي. جيڪڏهن ساڳي معاشي سگھہ لاءِ نئون معاشي پئڪيج ڏنو وڃي تہ شايد ٿر ۾ بہ آسٽريليا جھڙي کير جي صنعت لڳي سگهي ٿي.