ٿر جي ترقيءَ جو ڇا ٿيو؟

15 جنوري 1996ع
ٿر جي ترقيءَ جو ڇا ٿيو؟

ٿر جي ڪوئلي مان بجلي ٺاهڻ جون اڙيون ٿڙيون خبرون هاڻي ايئن ٿيون ٻڌجن جيئن ٿر ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن مور جي رڙ ٻڌبي آهي. ڪيڏيءَ مهل گورڊن وو ۽ ڪيڏيءَ مهل ڪيٽي بندر جي حوالي سان ڪا خبر آئي ته آئي، نه ته پرڏيهي سيڙپ جون پاروٿيون خبرون بيهر هلن ٿيون. ٿر ۽ ڪيٽي بندر جي سر زمين ڏسي اهي سڀ خبرون .اليڪشني واعدن“ جهڙيون کوکليون محسوس ٿيڻ لڳيون آهن.
اها 19 جنوري 1995ع هئي جڏهن محترمه ڀٽو ٿر ۾ ڪوئلي جي پهرين کاڻ جي کوٽائيءَ جو افتتاح ڪيو هو ۽ هاڻي جنوري 1996ع هلي رهي آهي. جنوري 95ع ۾ ٿري ماڻهن جي ذهنن ۾ خوشي ۽ خوف جو گڏيل تاثر هو ۽ هاڻي مايوسي ۽ آسري واري ڪيفيت آهي. ان هڪ سال اندر ڇا ڇا ٿيو آهي ۽ ڇا نه ٿيو آهي؟ پر، ٿر ۾ معاشي انقلاب جا زبردست واعدا ۽ ڳالهيون اڃا تائين ان رڃ جهڙيون آهن جن جو منظر وٽ واري علائقي کان نگرپارڪر تائين ڏسبو اهي. رڃ! هڪ اهڙو دوکو، جنهن ۾ مئل جانور جي منڍي به وڏي ماڙيءَ جهڙي لڳندي آهي، رڃ جيڪا اڃايلن کي پاڻي لڳندي آهي ۽ ساهوارا ان جي ڪڍ ڊوڙي ڊوڙي مرندا اهن.
يا ته ٿري ماڻهن کي آسرو ئي نه ملڻ کپندو هو يا ته واعدو وفا ٿيڻ کپندو هو. هڪ سال اڳ ٿهاريي هاليپوٽي وٽ معاشي انقلاب جي نالي م جيڪو سياسي ميلو لڳو هو ۽ جنهن ۾ وقت جي راڻي اڏامندڙ غاليچي تي آئي هئي ۽ ٿري ماڻهن ان جو درشن ايئن ڪيو هو جيئن ڪوهه قاف کان ”اميد پري“ خوابن جي تعبير کڻي آئي هجي ۽ جنهن جي درشن سان ڏک ڏولاوا لهي پوندا، اهو ميلو هاڻي ماڻهن جي ذهنن تان ميسارجڻ لڳو آهي. ماڻهن ڏٺو ته جيئن ئي چئن ڪلاڪن جو جهنگل ۾ منگل وارو منظر گم ٿيو، پوئتي ڪا به شئي باقي نه رهي. جيڪا شئي جادوءَ جي طاقت سان اکڇنڀ ۾ آئي هئي، اها اکڇنڀ ۾ گم به ٿي وئي. ٿهاريي هاليپوٽي وٽ باقي واري ئي واري رهجي وئي. نه رهي هانگ پاڪ ڪمپني، نه نڪتو ڪوئلو ۽ نه وري ڪوئلي جي کاڻ جي کوٽائي جو ڪم هڪ فٽ به وڌيڪ هليو! رگ مشين باقي رهي هجي ته چئي نٿو سگهجي.
جڏهن ٿهاريي تڙ وٽ سياسي ميلو لڳو هو تڏهن ماڻهن ڏاڍا اتساهه ڏيندڙ نعرا پڙهيا هئا: ”ٿر جو ڪوئلو، ڪارو سون“، ”ٿر جي تقدير، بدلائيندي بينظير“. سنڌ جي ماڻهن کي ياد اهي ته سيد عبدالله شاهه ”فقير جي ڳالهه“ طور دعوا ڪئي هئي ته هاني ٿر دبئي بنجي ويندو. اڃا تائين ته خير سان ايترو به ڪو نه ٿيو آهي جو مٺيءَ کان ٿهاريي هاليپوٽي تائين روڊ مڪمل ٿيو هجي. جنهن بابت وزيراعظم بار بار تاڪيد ٿي ڪيو ته اهو ٽن مهينن ۾ مڪمل ٿيڻ گهرجي. هاڻي، البت اهو ٻڌو ويو اهي ته روڊ جيڪو سرحدن جي حفاظت ڪندڙ صاحبن اڳ ڪڏهن به ٺاهڻ جي اجازت ڪو نه ڏني هئي، مٺيءَ کان اڳتي پنڌ پيو آهي. پر، اهو ڪم جنهن ڪڇونءَ رفتار سان هلي رهيو آهي، موجوده حساب سان ايندڙ سال کان اڳ ختم ٿيندو نظر نٿو اچي ٿرين جون دعائون اڳواٽ اگهامي وڃن ته اها ٻي ڳالهه چئبي.
الائي ته هانگ پاڪ ڪمپنيءَ جو ڇا ٿيو؟ الائي ته ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪرڻ واري رٿا ڪيڏانهن وئي؟ ممڪن آهي ته حڪومت اڃا به ايئن چوي ته اها هاڻي رچي راس ٿيڻ جي مرحلي ۾ آهي پر سر زمين تي اهڙي ڪا به چرپر نظر نٿي اچي سواءِ جونءَ جي رفتار سان رڙهندڙ روڊ جي! ٿر جي ترقيءَ جو اعلان اهڙي ته جوش خروش سان ڪيو ويو هو ڄڻ شهزادي چارلس ۽ شهزادي ڊائنا جي شاديءَ جو جلوس هجي! پر لڳي ٿو ته ان ”ترقي ميلي، جو انت به ڊائنا جي شاديءَ وانگر پيو ٿئي.
سائنسدانن اندازو هنيو هو ته ٿر ۾ ڪوئلي جا ايڏا ذخيرا آهن جو جيڪڏهن 50 هزار ميگا واٽ جي حساب سان بجلي پيدا ڪئي وڃي ته اهو ذخيرو سن 3929ع تائين به ڪو نه کٽندو. ابتدائي اندازي موجب 5000 مزدورن کي مزدوري ملي ها ۽ ٿر جون اڌو اڌ ڀٽون اٿل پٿل جون اهڙي طرح شڪار ٿين ها جو اهي زمينون نه رڳو سڌيون ٿي وڃن ها پر انهن تي زراعت به ٿئي ها! پر عملي طرح ڪجهه به ڪو نه ٿيو. بس ڪجهه ايئن محسوس ٿيو ته ترقي جا بادل چوماسي جي جهڙن وانگر مڙي ته آيا پر اوچتو ڪا هوا هلي جو بادل ڇڊا ٿي ويا. ٿري ماڻهوءَ لاءِ شايد وڏي ۾ وڏي مايوسي جو منظر اهو ئي هوندو ته ٿر تي بادل مڙن پر اهي وسڪارو ڪرڻ کانسواءِ موٽي وڃن. ڪاري سون جي ذريعي ترقيءَ جي آسري ۾ ڪافي ٿرين جون اکيون واقعي چمڪي اٿيون هيون. هنن کي جيڪڏهن ڳڻتي هئي ته فقط ايتري ته جنهن ڀٽ تي سندن ڳوٺ آهي، ان جو ڇا ٿيندو ۽ سندن زمينون جيڪي وسڪاري سان پهرين سايون ۽ پوءِ سونيون ٿينديون آهن، انهن جو ڇا ٿيندو؟ ان ڳڻتيءَ کان اڳ کين فقط ڏڪار ۽ ڏاڍن مڙسن جي ڳڻتي هئي، هاڻي ڳوٺن ۽ کيتن جي مستقبل جي ڳڻتي واڌو پئي اٿن توڻي جو اڃا تائين ”ڪل خير“ لڳو پيو آهي.
وزيراعظم جڏهن ٿر وئي هئي، تڏهن ٿرين پري پري کان، پيرين پنڌ، اٺن تي، گهوڙن تي ۽ کيکڙن تي چڙهي ٿهاريي هاليپوٽي جو رخ رکيو هو. جڏهن بادشاهه پنهنجي ديس ۾ ڀلجي پوندا آهن تڏهن لوڪ سندن ڏاڍي خدمت ڪندو آهي، ڪنهن لالچ وچان نه پر وڏي سڪ منجهان. محترمه ته پروگرام ٻڌي ٿهاريي هاليپوٽي وئي هئي. ماڻهن کي پڪ هئي ته ان موقعي تي وزيراعظم ڪراچي ۽ حيدرآباد پئڪيج وانگر ڪو ٿر ”پئڪيج“ به ڏيندي. ٿر پئڪيج تي ڪو نه مليو ٻه چار واعدا ٿيا سي به پورا نه ٿيا. ٿرين کي اميد هئي ته ٿر لاءِ ريڻي ڪئنال جي بحاليءَ جو اعلان ٿيندو، ٻيو نه ته ڪوٽڙي بئراج مان ٿر لاءِ ڪنهن واهه جي رٿ بابت خوشخبري ملندي، پر جڏهن اعلان ٿيو ته محترمه صرف ايترو چيو هو، ”نئين ڪوٽ کان مڍي تائين 47 ڪلوميٽر ڊگهو واهه ڏيڻ واري رٿ تي اسان سوچي رهيا آهيون.“ پوري هڪ سال کانپوءِ هاڻي آبپاشيءَ جي وزير هڪ ڪئنال جي رٿا ظاهر ڪئي آهي، جيڪا ٿر جي اصل اڃ جي مقابلي ۾ اڌ ڍڪ جيتري به نه آهي.
بينظير صاحبه هڪ سال اڳ ترقي ميلي جي موقعي تي ڪجهه شهرن لاءِ نين ٽيليفون لائنن، ڪجهه واٽر سپلاءِ رٿائن، ڪجهه پبلڪ ڪال آفيسن ۽ ڪجهه سهرن لاءِ بجليءَ جا واعدا به ڪيا هئا. ٿهاريي تڙ وٽ زير زمين پاڻي جا ذخيرا ڏسي هن ڪجهه ٽيوب ويل هڻائڻ جي رٿ ٺاهڻ جي هدايت به ڪئي هئي، پر پوءِ ڇا ٿيو؟ ٿري ماڻهو هڪ سال گذري وڃڻ جي باوجود نيون ٽيليفون لائنون، واٽر سپلاءِ رٿائون، پبلڪ ڪال آفيسون ۽ اهي شهر ڳولي رهيا آهن جن کي بجلي ملڻي هئي. محترمه کي ٽيوب ويلن واري رٿا ته تجويز ڪو نه ڪئي وئي پر ڪي ٿري اڳواڻ پنهنجن ڳوٺن لاءِ ڪجهه کوهه منظور ڪرائي موٽيا ويا ۽ ٽيوب ويلن وارو خيال ٿر جي واريءَ هيٺان لٽجي ويو.
جيڪي خواب ٿهاريي هاليپوٽي وٽ ڪوئلي جي پهرين کوٽائيءَ جي موقعي تي ڏيکاريا ويا، يا هروڀرو به اکين ۾ اٿلي پيا هئا، گهڻي دير پوڻ سبب هاڻي ڏڪارجي چڪا آهن ۽ ٿر سچ پچ ڏڪار ۾ وڪوڙجي ويو آهي. ٿريا ان ڏڪار کي ايئن ئي منهن ڏيندا جيئن صدين کان ڏيندا پيا اچن پر بهتر هو ته کين خواب نه ڏيکاريا وڃن ها