ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�لي پيو. آمريڪا ۽ برطانيه جي جمهوريت ۾ ڪروڙين ماڻهو ماريا ويا ۽ ماريا وڃن پيا. ڪنهن کي ڌرڙي ئي نٿي پوي. اسان جو صوفي، ويدانتي، اسلامي مسلڪ به آزمائي ڏسو. تمام سولو آهي. ”پاڻ چڱا ٿيو، ٻين سان چڱائي ڪيو.“ برائيءَ کي زور سان يا زبان سان روڪيو نه ته دل ۾ برو سمجهي ان جي مخالفت ڪيو. خلوص، خيرخواهي، خُلق ۽ خدمت جو عملي اظهار ڪيو ۽ ان کي شعار بڻايو. انهيءَ چاش جو اهڙو سرور ايندو جو ويرم ويهي نه سگهندا.
هل ته هيڪاندي ٿئين، ويهي وجھه مَ وير،
توڻي لهين نه پير، ته پڻ راحت رڙهن ۾.
(شاھه)

واڪا ڪرڻ مون وس، ٻڌڻ ڪم ٻروچ جو.

احقرالعباد
جمال ابڙو

****

منهنجو ننڍپڻ ماءُ بجاءِ پيءُ سان گذريو. سڀني ڀائرن ۾، چار ڀائر هئاسون، اها خوش قسمتي منهنجي حصي ۾ آئي. اڃا اڳٺ ٻڌڻ به ڪونه ايندو هئم ته بابا گشت ۾ مونکي پاڻ سان کڻندو هو. سندس نظر هيٺ منهنجي تربيت ٿي. هو عالم، تعليمي ماهر ۽ خدا رسيده بزرگ هئو ۽ عالم باعمل هئو. ذهني ۽ اخلاقي تربيت ته ٿي پر سنڌ جا ڳوٺ، کيت، مسجدون، مقبرا ۽ زنده جاويد ماڻهو مون سندس طفيل ڏٺا. جيڪب آباد جا ننڍا ننڍا ڳوٺ ٺلھه، تنگواڻي، لاڙڪاڻي جا قمبر، وارھ، نصيرآباد، ڏوڪري، باقراڻي، شاھه پنجو، دادوءَ جا ماڏو، گوزو، ڪَڪَڙ، ڦَڪا، خدا آباد ، ڀان، ٿرڙي محبت، جوهي، گاجي شاھ، خيرپور ناٿن شاھه، لاکير. جيڪب آباد جا ٻروچ سردار چاڪر خان ۽ ٻيا. لاڙڪاڻي ۽ دادوءَ جا خانبهادر ۽ وڏيرا انهن جي اٿڻي ويهڻي، ڳالهائڻ ٻولهائڻ، طور طريقا ۽ ٿڏي تي حڪم احڪام ۽ فيصلا سڀ اکئين ڏٺاسون. تر جي سڀني ماڻهن ننڍن وڏن غريب غربي کي نالي سان سڃاڻن ۽ پڇا ڪن، ”ابا فلاڻو ڪونه آيو؟“ چي ”سائين زال بيمار هئس.“ ”فلاڻو به ڪونه ٿو ڏسجي؟“ چي، ”سائين پار مائٽن ڏي ويل آهي!“ اهي ڳالهيون وري دماغ جي ڪامپيوٽر ۾ محفوظ رکندا هئا ۽ اهو ماڻهو جي نظر اچي وڃين ته پڇندا، ”ابا تنهنجي زال هاڻي ڪيئن آهي؟“ ”ابا تنهنجا پار وارا مائٽ خوش خير سان هئا؟“ پار معنيٰ درياھ پار. اهڙا هئا ڳڻ ڳوت وارا ۽ همدرد ماڻهو.
مون سان به هڪ اهڙو واقعو پيش آيو. 1963ع ۾ منهنجي گهر واري بيمار ٿي سو بنان موڪل جي سجاول مان سڌو حيدرآباد سول اسپتال ۾ اچي کيس داخل ڪرايم. سيشن جج هئو جسٽس نانا جو انتظامي معاملن ۾ تمام سخت هو. سو سول سرجن ڊاڪٽر ضحيٰ کي چيم ته کيس فون ڪري اطلاع ڏئي. پوءِ جسٽس نانا جتي به مونکي ملي ته منهنجي گهر واريءَ جي خير عافيت پڇي. ڏهن ٻارهن سالن کان پوءِ ڪراچيءَ ۾ مليم ته به پهريون سوال اهو پڇيائين ته ”تنهنجي گهر واري ڪيئن آهي؟“ مٿان پارت به ته ”سندس خيال رکجانءِ!“ اهڙا هئا پيارا ۽ وضعدار ماڻهو. هاڻي اهي به گم ٿيندا وڃن.
اصل ڳالھه آهي ته اهو ڪلچر ئي مفقود ٿيندو وڃي. هاڻي آهي رڳو پئسي جو ڪلچر. اهو به عجيب ۽ ڪوريئڙي جي ڄار جيان، منجهائيندڙ ۽ اٽڪل سٽڪل وارو ڪلچر آهي. رسڪن ان ڪلچر کي واڌ ويجھه جي ديوي، ”گاڊيس آف گيٽنگ آن“ ٿو سڏي. اهو ڪتاب پڙهي ڏسو ته انهيءَ ڪلچر جي اصليت جي خبر پئجي ويندي. رسڪن، ڪمال مهارت سان واپاري ذهنيت جون آنڊا گجيون ڪڍي ٻاهر ڪيون آهن. اهو ڪتاب مون اڻويھه ويھه سالن جي عمر ۾ پڙهيو هو ۽ ليکڪ جي مهارت ۽ ذهانت تي حيران آهيان. مان ڪراچيءَ ۾ ٽيهن سالن کان رهان پيو ۽ ڪراچي انهيءَ ڪلچر جو جيئرو جاڳندو ثبوت ۽ آئينو آهي، جنهن سان به واسطو پوي يا دعا سلام جي واٽ هجي اهو توهان کان جائز ناجائز ڪم وٺي ويندو. چوندا آهن ته ڳلن ڪنئري ڳٽا پٽائي. مان به هئس يار ويس طبيعت جو ماڻهو، سو جيڪو اچي سو ڪونه ڪو ڪم کنيون اچي. مان به ڪڏ ڏئي وتان سفارشون ڪندو ۽ ماڻهن جا ڪم ڪار ڪرائيندو. ڳالھه پئي ڪيم واپاري ذهنيت جي، سو هڪ ڏينهن مون وٽ مسٽر آفتاب قزلباش ايڊووڪيٽ رضويه ڪالوني وارو آيو ۽ برادرانه صلاح ڏنائين ته ”ابڙا صاحب ڪم ڪرڻ کان اڳ هر ڪنهن سان پنهنجو حصو پتي طئي ڪر!“ آفتاب قزلباش نهايت صاف سٺو ۽ شاندار ماڻهو آهي تنهن کان اهڙي ڳالھه ٻڌي مان ڪجھه ناراض ٿيس ته آرام سان چيائين ته ”نيٺ تنهنجا سفارشي به مالي فائدو ٿا وٺن سو ڇو نه تنهنجو به ان ۾ حصو هجي!“ مونکي ويتر ڪاوڙ لڳي ۽ هٿ ٻڌي چيو مانس ته ”قزلباش صاحب وري اهڙي ڳالھه نه ڪجو!“ ته به احساس نه ٿيس ۽ اٿندي چوندو ويو ته ”چڱائي چوڻ ۾ ڪهڙي خرابي آهي؟“ اهو آهي رسڪن وارو پئسا ڪلچر.
بدين وارو محمد خان جوڻيجو، جڏهن ڪراچي ۾ سٽي مئجسٽريٽ هو ته انهيءَ به اهڙيون ڪيئي ڳالھيون ۽ واقعا ٻڌايا. چيائين ته هڪ وڏي ڪروڙ پتي سيٺ جو نهايت اهم ڪم پاڻمرادو بنان سفارش يا چئه چواءِ جي، دوستيءَ ۾ ڪري ڇڏيائين ته ان سيٺ کيس ڏھ ويھه هزار رپيا ڏياري موڪليا جي هن موٽائي ڇڏيا ته سيٺ الٽو مٿس ڪاوڙيو ته ”رقم ته وڏي هئي ڇو موٽايائين؟“ محمد خان ڪو معمولي ڪم چوائي موڪليس ته سيٺ انڪار ڪري ڇڏيو. محمد خان ميار ڏنس ته سيٺ چيو ”تو احسان ڪيو اسان رقم ڏني، تو نه ورتي، اسان کي ڇو ميار ڏين ٿو؟“ پوءِ اهو ساڳيو محمد خان اهڙو ٿي پيو جو جڏهن هوم سيڪريٽري ٿيو ته وڏا وڏا سيٺ سندس آفيس ٻاهران گرميءَ ۾ قطار ڪيون بيٺا هوندا هئا ۽ هو کين ڪونه سڏائيندو هو. چيو مانس ته ”محمد خان تون ڪڏهن کان اهڙو بي مروت ٿيو آهين؟“ چيائين ”جڏهن کان ڪراچي آيو آهيان ۽ انهن سيٺين سان واسطو پيو اٿم!“
هڪ ڏينهن سيٺ احمد ڊاليا ٽيڪسٽائيل مل وارو به ائين ڌڪا کائيندو ڏٺم. منهنجو واقف هو سو سڏي پنهنجي ايئرڪنڊيشنڊ ڪمري ۾ ويهاريومانس ۽ ڪوڪا ڪولا به پياريومانس پر هر هر ٻاهر در مان منهن ڪڍي ٿي ڏٺائين ته متان سڏ ٿئيم ۽ غير حاضر ليکيو وڃان. پڇڻ تي محمد خان مونکي سمجهايو ته ”ادا ڪراچي وارا سڌا ئي دڙڪي، دهمان ۽ بيعزتي سان آهن!“ سيٺ احمد به منهنجو ائين واقف ٿيو جو هڪ ڏينهن وڏي ڪار اچي منهنجي باٿ آئلنڊ واري سرڪاري بنگلي وٽ بيٺي. سيٺ جو ننڍو ڀاءُ به ساڻس هئو. مون کين عزت سان ويهاريو ته مرحوم محمد صديق گهانگهري جو حوالو ڏنائون جو ان وقت اسلام آباد ۾ جوائنٽ سيڪريٽري هئو. مون چانھه ۽ بسڪوٽن سان سندن خاطر تواضع ڪئي ۽ ڪم پڇيو. چيائون ”ڪو به ڪم نه آهي، بس گهانگهري صاحب جا دوست آهيون سو توهان سان ملڻ آياسون!“
چيائون ”هت بند ويٺا آهيون، هلو ته هوا خوري ڪري اچون!“ مون چيو ”بسم الله!“ مون سمجهيو سمونڊ جي ڪناري تي هلندا. هي سڌو آيا انٽرڪانٽينينٽل هوٽل تي ۽ ٻه ٽي هزار کاڌي پيتي تي خرچ ڪري ڇڏيائون. پوءِ ته اهو معمول ٿي ويو. ٻئي ٽئين ڏينهن انٽرڪان جي خوشگوار ماحول ۾ ٻه ٽي ڪلاڪ ويهي کائي پي هليو اچبو هو. مون کي ڪڏهن ڪار جي ضرورت پوندي هئي ته حاضر! چئي گاڏي پيٽرول سميت ۽ ڊرائيور موڪلي ڏيندو هو. هڪڙي ڏينهن صديق گهانگهرو به ساڻس گڏ اچي نڪتو. پڇيومانس ته ”ڳالھه ڇا آهي جو هيڏا وڏا سيٺ فرش جيان وڇايا پيا آهن؟“ ته حيرت مان پڇيائين ته