ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

نهنجي گهر واريءَ اها ڳالھه ڪئي ته مون محمد سعيد کي اهڙي ڇنڊ ڪڍي، اهڙي ڇنڊ ڪڍي جو ڇٺيءَ جو کير ياد اچي ويو هوندس. پوءِ مونسان سڄو قصو بيان ڪيائين ته ڪيئن پهرين کيس ننڍي ڀيڻ هٿان سلام موڪليائين، جنهن کي دڙڪا ڏيئي موٽائي ڇڏيائين ته ٿوريءَ دير کان پوءِ وري اها ٻارڙي ڪپڙي ۾ ويڙهيل ٻوڙ ماني کڻي آئي ۽ چيائين ته ”اڪيلو آهين ادي چوي ٿي ته ماني نه موٽائجانءِ.“ چيائين ته ”اها به نه کاڌم. ٻئي ڏينهن ٻن پهرن جو ٿڪو ٽٽو ليٽيو پيو هئس ته هڪ تمام سهڻي جوانڙي چُپڙي ڪري اندر گهڙي آئي ۽ پٽ تي ويهي مون کي زور ڏيڻ شروع ڪيائين؛ مون کان ڇرڪ نڪري ويو ۽ منهن ورائي دڙڪو جو ڏنومانس ته کڻي برقعي جو پلئه مٿي ڪيائين. جمال تون ٻڌاءِ ته پوءِ ڀلا ڇا ٿو ڪري سگهجي. هاڻي ليڪچر نه ڏجانءِ. هر عورت ماءُ ڀيڻ ته ڪونهي، حقيقت ۾ ڪنهن به عورت کي ادي ڀيڻ چوڻ ئي سندس عورتپڻي جي توهين آهي!“
گهڙي سوا ته مونکي به ماٺ وٺي وئي. هر ڳالھه ۾ ڪجھه نه ڪجھه وزن ۽ ڪجھه نه ڪجھه سچ جي جهلڪ هجي ٿي پر اهو سچ سمورو سچ نه آهي. في الحال مان بي هٿيار ٿي هليو ويس. ادا شمس سان ڳالھه ڪيم ته مشڪي چيائين ته ”وڏي استاد عورت آهي ۽ پيشه ور آهي. شڪارپور واري مختيارڪار غوث علي شاھ جي ته رکيل آهي. چوين ته رات هت اوطاق تي گهرائي توکي ڏيکاريان!“ پوءِ ته هٿياربند سپاهيءَ جيان محمد سعيد جا اهڙا نڪ وڍيم جو اچي ششدر ٿيو. پر پڃري ۾ ڦاٿل ڪبوتر هو سو چيومانس ته ”نڪر لاڙڪاڻي مان، بدلي ڪرائي وڃ!“ صالح طبيعت ته هئو. ڏٺائين ته پاڻ به بدنام ٿيندو ۽ سندس گهرو حياتي به تباھ ٿيندي سو منهنجي صلاح وٺي بدلي ڪرائي ويو، پر ان مائيءَ جيڪي سک ڏنا هئس سي ياد ڪندو رهندو هو. پنهنجي گهر ٻار سان نهايت سچو ۽ وفادار هو. ٿاٻو ته هر ڪو ماڻهو کائي ٿو. نيٺ ته گوشت پوست جي زندگي آهي جنهن جون بشري تقاضائون آهن.
وري 1959ع ۾ جڏهن مان خيرپور ميرس ۾ هئس ته محمد سعيد جي قابليت جو ٻڌي چيف انجنيئر محمد سليمان ميمڻ کيس بدلي ڪري پنهنجي هيڊ آفيس سکر ۾ سپرنڊنٽ ڪري رکيو. اها ته جهڙي سزا جو هڪ آفيسر کي ڪلرڪيءَ جو ڪم ڏئي ڇڏجي. مون وٽ پريشان پريشان آيو ”چي نه اٿم گهر، نه نوڪر، نه ڪا ٻي سهولت، منهنجو بنگلو مخدوم هائوس وڏو هو جنهن ۾ اوطاق وغيره الڳ هئا. سو چيومانس ته ”مون وٽ رهي پئه. ماني ٽڪيءَ جو فڪر نه رهندو ۽ خيرپور سکر سڄو ڏينهن بسون ٽئڪسيون پيون وڃن، صبوح جو وڃجانءِ شام جو موٽي اچجانءِ!“ ڪمال منهنجو ڀاءُ به مونسان رهندو هو جو ان کي به انجنيئري اسڪول سکر ۾ ليڪچرر ڪري رکيو هئائون. ڪمال جي تازي شادي ٿيل هئي سو ڇنڇر آچر تي حيدرآباد پنهنجي گاڏيءَ ۾ گهر ويندو هو. محمد سعيد به ڪو ڇنڇر آچر ڪونه ڇڏيندو هو سو ڪمال کي چيائين ته ”مان به سکر مان سوير ڀرو موٽندس مونکي کنيون هلجان ۽ هالا ۾ لاهي ڇڏجانءِ!“
ڇنڇر ڏينهن ڪمال، محمد سعيد جو انتظار ڪيو پر هن کي ڪجھه دير ٿي وئي سو ڪمال روانو ٿي ويو. اچڻ ساڻ، ماني کاڌي نه کاڌي جهڙي مونکي چيائين ته ”ٽئڪسي گهرائي ڏي ته مان هالا ويندس!“ سمجهايومانس ته ”ريل گاڏيءَ ۾ هليو وڃجان صبوح ڌاري پهچي ويندين!“ پر هن کي اهڙي آنڌمانڌ جو چيائين ته ”ٽئڪسي گهرائي ٿو ڏين يا مان پاڻ وڃان ٽئڪسي اسٽينڊ تي.“ مون پنهنجي پٽيوالي در محمد کي موڪليو ته رعايت سان هالا لاءِ ٽئڪسي ڪرائي اچي. در محمد موٽي آيو. چيائين ته ”سائين ٻه سؤ رپين کان گهٽ ڪوئي نٿو وٺي!“ مونکان به رڙ نڪري وئي ته ”سڄا سارا ٻه سؤ رپيا!“ جي اڄڪلھه جي چئن پنجن هزارن جي برابر هئا. پر محمد سعيد چيس ته ”بابا پوءِ وٺي اچ نه، دير پئي ٿئي!“ در محمد ويو ٽئڪسي وٺڻ.
مون محمد سعيد ڏي عجب مان نهاريو ته منهنجو هٿ جهلي ڏاڍي پياري ڳالھه ڪيائين. ذهين ۽ مزاح جو بادشاھ ته هئو. چيائين، ”ميان جمال صاحب، هو (يعني ڪمال) جنهن جي شاديءَ کي اڃا ارڙهن ڏينهن ٿيا آهن، سو ڀڳو ٿو وڃي. منهنجي شادي کي ارڙهن سال ٿيا آهن، ارڙهن سال! فرق ته ڏس نه. ڪجھه سمجھه!“ مون چيو ”سمجهاءِ. چي ميان ارڙهين سالن جي رفاقت ائين آهي جيئن منهنجي پير ۾ زنجير جنهن جو ٻيو ڇيڙو هالا ۾ منهنجي گهر جي کٽ سان ٻڌل آهي. ڪاڏي به چران پران، هلان چلان ته اهو زنجير پيو ڇڪي!“ مون کڻي ماٺ ڪئي ۽ محمد سعيد ٻه سؤ رپيا ڀري ٽئڪسيءَ ۾ پنهنجي رفيقه حيات سان ملڻ خاطر هالا روانو ٿي ويو. مونکي انگريزيءَ جو مشهور نظم اسڪاءِ لارڪ ياد اچي ويو ته زمين جو پکيئڙو ڪيئن وٺي ٿو آسمان ڏي اڏامي ۽ وري اچي ٿو زمين تي لهي ۽ اهڙي طرح پر خلوص ۽ سچو آهي پنهنجي زمين سان به ته آسماني اڏام سان به.
هڪ ڏينهن ٽپهريءَ جو ٿڪل ۽ پريشان سکر کان موٽيو. اچڻ سان چانھه جي فرمائش ڪيائين. مون ٻاهر نڪري پنهنجي بورچي نظر محمد کي چيو ته هڪ ٿلهو اوڦراٽو، جنهن کي اڄڪلھه پراٺو ٿا چون، سچي گيھه ۾ تري چانھه سان گڏ کڻي اچ. محمد سعيد ٿورو مشڪيو ۽ سڄو ٿلهو اوڦراٽو چانھه سان کائي ويو. پوءِ مونکان پڇيائين ته ”تو ڪيئن سمجهيو مان بکارو آهيان ۽ ماني ڪانه کاڌي اٿم!“ ڪهڙو جواب ڏيان. چيم ته ”ماءُ ڪيئن سمجهي ويندي آهي؟“ جواب وڻيس. چيائين، ”سچو آهين“. پريشاني جو سبب پڇيومانس. ٻڌايائين ته سندس چيف انجنيئر سليمان صاحب کيس گهرائي چيو ته ”ٻڌو هئم ته تون ڏاڍو قابل آهين پر مون ته تو ۾ ڪا خاص قابليت ڪانه ڏٺي.“ مون به چئي ڏنومانس ته ”صاحب گذريل ڇهن مهينن ۾ ڪو رمائينڊر (دٻ نامو) آيو آهي ته فلاڻي معاملي يا ليٽر جو جواب نه ڏنو اٿؤ!“ سوچي چيائين ”واقعي ڪا به جواب طلبي نه ٿي آهي.“ چيومانس ته ”صاحب انهيءَ کان وڌيڪ، آفيس ڪم جي ٻي ڪهڙي ثابتي ٿي سگهي ٿي جو ڪوبه جواب طلبيءَ جو ليٽر نه آيو آهي ۽ سڀ ڪم وقت اندر ۽ صحيح جواب ۽ صحيح انگن اکرن سان ڏٺو ويو آهي. ڇاتي ٺوڪي چيومانس ته ڀلي ڪو انجنيئر، سپرنڊنٽ انجنيئر، چيف انجنيئر يا ٻيو ڪو صاحب هن غريب معمولي ماڻهوءَ مان ڪا ڀل چڪ يا غلطي ڪڍي ڏيکاري.“ ماٺ وٺي ويس پوءِ به شابس ڪونه ڏنائين. جيڪي سو چيائين ”چڱو هاڻي وڃ، وڃي پنهنجو ڪم سنڀال!“ ڏٺم ته محمد سعيد جهڙي ذهين، محنتي ۽ ذميوار آفيسر کي انهيءَ معمولي واقعي ڏک پهچايو هو. ڇو نه ٿئي؟ قدر ته ڪو نه ٿو ٿئي الٽو ڪيڙا ڪڍيا وڃن. اهو اڄڪلھه معمول ٿي ويو آهي.
انگريز آفيسر جڏهن منزل انداز ٿيندا هئا ته ماتحت عملدار خوش ٿيندا هئا. مثلاََ ايس پي صاحب ٿاڻي جي چڪاس جو پروگرام ٺاهيندو هو ته ٿاڻي تي جشن جو سمو اچي ويندو هو. معمولي سپاهي به پنهنجون ورديون ڌوئاري پاڻ استري ڪري، پٽي ۽ پتل جي بڪل کي چمڪائي بوٽ پالش ڪري وڃي سامهون بيهندا هئا. ڪماني صاحب ايندو هو ته هڪ هڪ وٽان لنگهندي، مشڪندو هو ۽ هر ڪنهن کان هڪ ئي سوال پڇندو هو، ”سڀ ٺيڪ آ“. اٽينشن ۾ کڙيون مل�