ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�ئي، سيلوٽ ڪري سڌو سنئون عرض ڪندا هئا بدليءَ جو، پروموشن جو، ڪوارٽر جي مرمت وغيره ۽ صاحب هر ڪنهن جو نالو ۽ سندس گهرج نوٽ ڪرائيندو ويندو هو ۽ گهڻو ڪري سڀني جا ڪم ٿي ويندا هئا. ڪن کي شاباس، ڪن کي آفرين ناما ملندا هئا. اڄ ائين ناهي. جيڪو عملدار اچي ٿو سو چڪون ڪڍي ٿو ۽ ڪاوڙ دڙڪا ۽ دهمان وجهي هليو ٿو وڃي. پوءِ ڪنهن جي دل چوندي ڪم تي!
حقيقت ۾ بالا عملدار پاڻ ڪورا ڄٽ آهن ۽ حالتن ۽ حقيقتن جي ڪا خبر ڪانه اٿن. وري قائدن قانونن جي به ڪا خبر ڪانه اٿن. اڄڪلھه جا وزير سڳورا به ائين آهن. کاتي جي سيڪريٽريءَ کي ته سمجهندا اول نمبر جو دشمن، ڇاڪاڻ ته هو کين قاعدن قانونن ڏانهن ڌيان ڇڪائي ڪوبه ڪم يا معاملو صحيح نموني سان نپٽائڻ جي صلاح ٿو ڏئي. وزير صاحب وري سمجهن ٿا ته هو کين تپائي ٿو وڃي. پوءِ گارگند ۽ ڦوڪ شوڪ تي لهيو اچن. ڦوڪ شوڪ ڪاوڙ ۽ رڙيون ڪندو ئي اهو آهي جنهن وٽ ڪو جواز نه هوندو آهي ۽ ڄاڻندو آهي ته سندس ڪيس (مدعا) ڪمزور آهي. پوءِ رڙين کان سواءِ وٽس ڪو چارو نه هوندو آهي.
1974ع ۾ هڪڙي وزير صاحب وٽ سيڪريٽريءَ وٽان ڪا سمري آئي. سمري معنيٰ ڇنڊ ڇاڻ ڪري آخري تت پيش ڪرڻ. اها سمري وزير صاحب جي تقاضا مطابق نه هئي، پر سور پي صحيح ڪري ڇڏيائين. مون ڏانهن منهن ڪري چيائين ته، ”يار، هي ماڻهو (پنجابي ۽ مهاجر سي ايس پي آفيسر) واقعي ڏاڍا قابل آهن.“ غلط ڳالھه کي برداشت ڪرڻ جي قوت مون ۾ ڪجھه گهٽ آهي. ان تي غصو به ايندو اٿم ۽ ڳالهائڻ جو به ڪجھه کرو آهيان. چيومانس ”هائو سائين سچ ٿا چئو، اهي قابل آهن ڇاڪاڻ ته توهان جي جائز ڪم ۾ به رنڊڪون وجهي قائدن قانونن جو ڄار اڇلي توهان جو ڪم نٿا ڪن، ۽ اسين آهيون ناقابل جو توهان جي ناجائز ڪم کي به قائدن قانونن جي وڪڙ ۾ آڻي توهان جي لاءِ سهولت پيدا ڪري ڇڏيون.“ ڳالھه ڪجھه دل سان لڳس سو قلم هيٺ رکي، لونڌڙيءَ تي آڱريون ٽيڪي مونکي چتائي ڏسي چيائين ته ”يار چوين سچ ٿو. مونسان ڪجھه حجائتو به هئو سو دل ۾ ڪونه ڪيائين.“ ائين وزير صاحبن کي خبر پوي پاڻ ڪونه ۽ ڏوھ ماتحتن جو. ٻيا به ڪيئي اهڙا واقعا آهن پر هڪ جو ذڪر ڪري ڇڏجي ته چڱو، وري آنٽ تي چڙهي الائي نه.
ممتاز علي خان ڀٽي جهڙو قابل ۽ سختگير چيف منسٽر هو ته مونکي وزير قانون سيد قائم علي شاھ، جو منهنجو مهربان دوست آهي، تنهن چيو ته ”مسٽر ابڙا، صاحب توهان تي ڏاڍو ناراض آهي.“ مون چيو ته ”ڇو؟“ ته چيائين ته ”صاحب کان ڪير پڇي؟“ ممتاز صاحب کان ايڏو ڊڄندا هئا جو ڪو به وزير ساڻس حجت ڪونه ڪندو هو. ساڻس ملڻ کان به ڇرڪندا هئا. مون پاڻ ڏٺو ته ڄام صادق علي جهڙو گهاگھه ماڻهو به ٻاهرملاقاتين جي ڪمري ۾ اچي ويهي رهيو ۽ پٽيوالي کي سڏي کانئس پڇيائين ته صاحب جو موڊ ته ٺيڪ آهي يا ڪاوڙيو ويٺو آهي. جڏهن پٽيوالي دلجاءِ ڏنس ته پوءِ کيس چيائين ته صاحب کي ٻڌاءِ ته صادق علي آيو آهي. مونکي به ان ڏينهن بلڪل مقرر وقت تي سڏايائين ۽ اسيمبلي معاملن بابت ڪجھه معلومات ۽ هدايتن کان پوءِ چيائين ته ”بس توهان ڀلي وڃو !“ پر مان ڪونه اٿيس ته سواليه نظرن سان مون ڏانهن نهاريائين. اتي مون چئي ڏنومانس ته ”مون کي ٻڌايو ويو آهي ته توهان منهنجي ڪارڪردگيءَ مان مطمئن نه آهيو “ ته هڪدم چيائين ته ”مخالف ڌر وارن سان ايترا رابطا نه رکندا ڪيو.“ مون چيو ته ”هر ميمبر مون لاءِ پي آءِ وي آهي. سندن مسئلا حل ڪري مان جيڪي سو حڪومت جي مدد پيو ڪيان ته اجائي واويلا نه ٿئي.“ ممتاز صاحب نهايت ذهين ماڻهو آهي. هڪدم سمجهي ويو. ان ڪري منهنجي ڳالھه اڌ مان ڪٽي چيائين ”آل رائيٽ، گو اهيڊ“ يعني ٺيڪ آ، ڀلي ائين ڪر. وڌيڪ ترسڻ ۽ چوڻ جي گنجائش ڪانه هئي سو اٿي هليو آيس. سيد قائم علي شاھ صاحب کي چيم ته ڳالھه ۾ ته ڪجھه نه هو. مون ته مخالف ڌر جي ميمبرن جي شڪايتن جا در بند ٿي ڪيا ۽ سندن ڦوڪڻي مان هوا ڪڍي ڇڏي. جي ائين نه ڪيان ته اسيمبلي جي ايوان ۾ به وڳوڙ ڪن ۽ اخبارن ۾ به دانهون ڪن. اها ڳالھه سچ هئي ۽ سچ کي پنهنجو وزن ٿيندو آهي ۽ سائين قائم علي شاھ کلي کڻي ماٺ ڪئي.
هونئن حقيقت اها آهي ته مخالف ڌر وارن ظهور حسين ڀوپالي، شاھ فريدالحق، مدني صاحب ۽ ٻين سڀني کي مان تمام گهڻي عزت ڏيندو هئس ۽ سندن اسيمبلي اندر مسئلا هڪدم حل ڪندو هئس. بعضي ته اختيارن کان ٻاهر وڃي به سندن مدد ڪندو هئس. مثلاََ سيد احد يوسف جي ميمبري خلاف عدالت ۾ درخواست پيل هئي. هن جي شنوائيءَ جي تاريخن تي اجلاس پيو هلي ته ڪيس جي ٻڌڻي باربار ملتوي ٿي ٿي وئي. سيد احد يوسف ۽ ڀوپالي مون وٽ ايندا هئا ته اجلاس جون تاريخون اهڙيون مقرر ڪرايو جو ڪورٽ جي شنوائيءَ تي اثر نه پوي. مان به هڪدم چوندو هئس حاضر! جيئن حڪم. حالانڪ اجلاس سڏائڻ جو اختيار سيڪريٽري جو نه، پر گورنر ۽ چيف منسٽر جو آهي پر سمري اهڙي ٺاهبي هئي جو مخالف ڌر جو به ڪم ٿي وڃي. انهيءَ ۾ ڀلا ڪنهن کي ڪهڙو نقصان يا حرج. پاڻ جيڪي سو عدالتن جي ڪم ۾ مداخلت نٿي ٿي. اهڙا ٻيا ڪيئي واقعا جن جي تفصيل ۾ وڃڻ اجايو ٿيندو.
ذڪر هليو پئي منهنجي دوست محمد سعيد انصاريءَ جو، جيڪو بالا آفيسر جي هڪ معمولي رمارڪ تي ڏکارو ٿي ويو ۽ چڙ به آيس. اها نشاني آهي هڪ قابل ۽ با ضمير انسان جي، نه ته مون اهڙا آفيسر به ڏٺا آهن جيڪي گاريون ۽ دڙڪا کائي به کلندا ٻاهر نڪرندا آهن. ڇاڪاڻ ته کين پنهنجي وزن ۽ افعال جي ڄاڻ هوندي آهي ۽ هو هرقسم جي بيعزتي هضم ڪري ويندا آهن. ٻئي طرف باضمير ۽ قابل ماڻهو پنهنجي عزت نفس جي بچاءُ ۾ هر جوکم کڻڻ لاءِ تيار ٿي ويندا آهن. منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال جڏهن اسسٽنٽ انجنيئر ميرپورخاص هو تڏهن سندس چيف انجنيئر جماڻي صاحب هئو، جو تمام ايماندار، محنتي ۽ ڄاڻو ماڻهو هو پر مرحوم ۾ وِڏ هئي جو گاريل هئو. انجنيئرن وغيره کي به گاريون ڏيندو هو.
ميرپورخاص، ڪمال جي حد ۾ انسپيڪشن تي آيو ته وقت کان اڳ بندن تي پهچي ويو. ڪمال کي ٽي شوق هئا: هڪڙو ته ڪپڙا سٺا پائيندو هو، ٻيو فرنيچر ۽ رهائش چڱي رکندو هو، ٽيون بورچي سٺو رکندو هو. ان ڏينهن به فل سوٽ پائي ٽاءِ ٻڌي، نئين جيپ ۾ چڙهي روانو ٿيو. نئين جيپ وِليز تن ڏينهن پرمٽ تي ڇهن هزارن ۾ ملندي هئي ۽ اهڙي پرمٽ ادا شمس کيس خانبهادر ايوب کهڙي چيف منسٽر کان وٺرائي ڏني هئي. ڪمال ائين ٺاٺ باٺ سان پنج منٽ کن دير سان پهتو ته جماڻي صاحب اڳ ۾ ئي ماتحتن کان ڪاوڙ ۾ پڇي رهيو هو ته ”اڙي اهو ايس ڊي او، ڪمال، ڪمالڙو آهي ڪهڙو؟“ ته ڪمال به جيپ مان لهي، ڪوٽ لاهي جيپ ۾ اڇلايو ۽ ٽاءِ به کولي ڍري ڪيائين ۽ پوءِ ٻانهون کنجي جماڻي صاحب آڏو بيهي اکيون اکين ۾ ملائي چيائينس ته ”اهو ڪمال مان آهيان مان، چئه ڇا چوڻو اٿئي!“ جماڻي صاحب هڪو ٻڪو ٿي ويو ۽ چيائين ”بابا تون ته ڪو زورآور آهين مون ته ائين پي پڇيو.“ ڪمال وري به چيس ته ”ڪا به غلطي پڪڙي هجيوَ ته ٻڌايو!“ جماڻي صاحب ”نه بابا! نه!“ چئي هليو ويو.
جماڻي صاحب ته وري به شريف ماڻهو ۽ سٺو آفيسر هئو. بلوچ شير محمد آبپاشي کاتي جو