ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�نهي ويچاريو ته جهوناڳڙھ هلجي جتي نواب مهابت خانجِي جو راڄ هو ۽ ڪابه سياسي تحريڪ ڪانه هئي. رياست جو ديوان هئو محمد موسيٰ ميمڻ، جو سنڌ جو هئو. ادا شمس، محمد حنيف صديقي ۽ محمد موسيٰ ميمڻ، جون زالون حيدرآباد جي بروهي فيملي مان هيون. نور محمد هاءِ اسڪول جي سيڪريٽري محمد اسلم شيخ ڏانهس خط لکي اڳواٽ اطلاع ڏنو ته سندس ٻه تمام پسنديده شاگرد فلاڻا فلاڻا اچن ٿا، تن کي ڪا تڪليف نه پهچڻ کپي. حقيقت ۾ اصل حڪومت ٿئي ٿي ديوان صاحب جي. اسان پهتاسون ته اسان جو اڳواٽ انتظار ڪيو پئي ويو. داخلا به ملي ته هاسٽل ۾ ڪمرو به، مان، عبدالوهاب شيخ، قادر بخش لاڙڪ، سمندر خان پٺاڻ، حسين علي ارباب هڪ ئي ڪمري ۾ رهندا هئاسون. عبدالوهاب سخت محنت ۾ لڳي ويو ۽ مان گهمڻ ڦرڻ ۾. جهونا ڳڙھ جو قلعو، گرنار، ڄام ڏاتار، غيبن شاھ جو ميلو، شاهي قبرستان ۽ ڪتن جو قبرستان. هر جڳھه گهمياسون، ڪتن جون قبرون به سنگمرمر جون ٺهيل هيون جن تي ڪتي جو نالو، بڻ بنياد، جنس ۽ موت جي تاريخ لکيل هئا.
انٽر جو آخري ٽرم ائين گذاري، امتحان جو فارم ڀري، امتحان لاءِ اچي ڪراچي، روپ ولاس هاسٽل ۾ لٿاسون. مون ۾ خود اعتمادي ايڏي بيوقوفي جي حد تائين ڀريل هئي جو اسڪول توڙي ڪاليج ۾، رڳو امتحان واري رات پڙهي وڃي امتحان ڏيندو هئس. بمبئي يونيورسٽيءَ ۾ هڪ ڏينهن ۾ ٻه پيپر ٿيندا هئا ۽ ساڍن ٽن ڏينهن ۾ امتحان پورا ٿي ويندا هئا. ظاهر آهي ته هڪ رات ۾ ٻن پيپرن جي تياري ڪهڙي ٿيندي هوندي. مون اسڪول جا ساليانه امتحان ائين ئي ڏنا. فرسٽ ييئر سائنس به ائين پاس ڪيم پر انٽر ۾ اچي ڦهڪو ڪيم ۽ نپٽ فيل. مونکي ڪو ارمان ڪونه ٿيو ڇو ته اهو ظاهر پيو هو. البت جيڪو ٻڌي پيو ان کي اعتبار نه پيو اچي. تلڪ چاڙهي حيدرآباد تي پراڻو مئٽرڪ جو استاد سائين چيلارام کيمچند آڏواڻي مليم. ان پڇيو ته کيس ٻڌايم. اصل اعتبار نه ڪيائين، بيهي رهيو ۽ ور ور ڪري پڇڻ لڳو ته ”سچ چئه!“ نيٺ جڏهن اعتبار آيس تڏهن چيائين ”تون بهرحال سڀ مرحلا ٽپي ويندين ۽ ڪامياب ماڻهو ٿيندين پر محنت ته ڪرڻي پوندئي!“
محنت ۽ مسلسل محنت بنياد آهي دانش، سمجھه ۽ ڪاميابيءَ جو. جن به محنت ڪئي سي پاس ٿي ويا. عبدالوهاب ته فرسٽ ڪلاس کنيو ۽ هر سال فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ٿيندو، آخري سال ۾ پهريون نمبر آيو جنهن ڪري اٿندي ئي ڪلاس ون آفيسر جي نوڪري مليس ۽ اسان ڪاليج ۾ ئي هئاسون ته وڏو آفيسر ٿي ويو. پر اهو ئي سادو سٻاجهو ۽ نيڪ طبيعت ۽ نيڪ سيرت رهيو. هڪ ڏينهن مون وٽ هاسٽل جي ڪمري ۾ بچل سومرو (بعد ۾ ڪرنل سومرو) ۽ ٻه ٽي ٻيا حجائتا دوست محمد علي ٻگهيو، عباس شيخ ۽ ٻيا آيا. چي ”جمال ڪم آهي سو ڪرڻو اٿئي؛ انڪار اسين ڪونه ٻڌنداسون!“ مان حيران ته مون ۾ ڪهڙو ڪم اٿن. رب جا احسان جو ننڍي هوندي ئي الله سائين ماڻهن جا ڪم مون هٿانئون ڪرائيندو هو.
پڇيم ته ”ڀائي اڳ ۾ ڪم ٻڌايو، ائين بنا ٻڌ سڌ جي مان واعدو ڪونه ڪندس!“ چيائون ته ”فريئر روڊ واري لڪي اسٽار لانڊري وارن جي ڇوڪري بي اِي انجنيئرنگ جو آخري امتحان ڏنو آهي ۽ فلاڻو پيپر صفا خراب ڪري آيو آهي ضرور فيل ٿيندو ۽ غريب ويچارو وري وڃي لڪي اسٽار تي ڌوٻي ٿيندو.“ اهو به سومرو هئو نالو وسري ويو اٿم. چيم ”مان ڇا ٿو ڪري سگهان؟“ چيائون ”اهو پيپر آهي عبدالوهاب شيخ وٽ جو ڪنهن جي نٿو ٻڌي پر تنهنجي لاءِ گهڻي عزت اٿس توکي ڪونه موٽائيندو.“ مون چيو ته ”ڀائي هو به اصول وارو ماڻهو ۽ منهنجي عزت ان ڪري ڪندو هوندو جو مونکي به با اصول ماڻهو ٿو سمجهي، سو اهڙو غلط ڪم مان نه ڪندس“ صفا پڙ ڪڍي بيٺس پر ڪاليجي يار ڪٿي ٿا مُڙن. مونکي واعدو ڪرڻ ڏکيو ٿي لڳو سو ايترو مڃيم ته ساڻس ملندس ۽ ممڪن ٿيو ته ڳالھه به ڪڍندس. انهيءَ تي ايترو خوش ٿيا جو وٺي خوشيءَ جو نعرو هنيائون.
عبدالوهاب شيخ صدر ۾ پريڊي اسٽريٽ جي هڪ گرائونڊ فلور واري فليٽ ۾ رهندو هو. شام جو وٽس ويس. نوڪر چيو ته ”صاحب هينئر آفيس کان آيو آهي ۽ ڪنهن سان ڪونه ملندو!“ مان اڳيئي سلوار قميص ۽ چمپل ۾ پيرين پيادو آيل سو پٽيوالي مونکي لفٽ ئي ڪانه ڏني. چيومانس ته ”تون رڳو ايترو ٻڌائينس ته جمال آيو آهي.“ دير ئي ڪانه گذري ته ان پٽيوالي اچي مونکي چيو ته سائين اندر اچي ويهو صاحب ڪپڙا مٽائي اجهو ٿو اچي. گهڙي نه گذري ته عبدالوهاب سفيد سلوار قميص ۽ چمپل ۾ مونسان ڀاڪر پائي ڏاڍي قرب سان مليو. خوش خير عافيت کان پوءِ پاڻ ئي پڇيائين ته ”ڪيئن آيو آهين. مون چيو ائين ملڻ.“ ماڻهو تمام سمجهدار آهي سو چيائين ”اها تنهنجي مهرباني پر جيڪا ڳالھه دل ۾ اٿئي سا چئي ڏي“. چيم ”دوستن اهڙو ڪم چيو آهي جو چوڻ جهڙو ناهي ۽ مان نڪي چوندس، نڪي زور ڀريندس.“ همت افزائي ڪندي چيائين ته، ”پرمان به ته ٻڌان ته ڪهڙي نامناسب ڪم تو جهڙي ماڻهوءَ کي پنڌ ڪرايو آهي؟“ ٻڌايومانس ته ”لڪي اسٽار وارو غريب سومرو امتحان ۾ ويٺو آهي. هن جي ڪيريئر جو سوال آهي سو تو ڏانهن موڪليو اٿن.“ مون چيو ”مونکي خبر ئي ڪانهي ته ڪم ڪيئن چئبو آهي نه منهنجو ڪو شخصي غرض آهي ڇڏينس کڻي.“ ته مشڪندين چيائين ته ”اهو ئي بهترين طريقو آهي ڪم چوڻ جو، تون مونکي نالو ۽ رول نمبر لکائي ڇڏ پوءِ کٽنس ڀاڳ!“ بس کلي ڳالهائي اٿي کڙو ٿيس ۽ موڪلائي هليو آيس.
تن ڏينهن ۾ چانھه سان تواضع ڪرڻ جو مرض اڃا نه ڦهليو هئو. اهو ڪلچر به پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ بيل گاڏيءَ تي چڙهي بارڊر ٽپي آيو. هاڻي ته ڳچيءَ ۾ پئجي ويو آهي. موٽي اچي دوستن کي خوشخبري ٻڌايم. اهو سومرو ڇوڪرو اتفاق سان منهنجي ڳوٺ ميهڙ ۾ آبپاشي جو ايس ڊي او ٿي آيو. 53-1952ع جي ڳالھه آهي. مان به ان وقت جج هئس ۽ ميهڙ ڪنهن فيصلي ۾ پنهنجي سؤٽ غلام النبي ابڙو ائڊووڪيٽ وٽ آيل هئس. فيصلي جي جهڳ جهڳ مان تڪڙو تڪڙو جند ڇڏائي سوٽ کي چيم ته ”مونکي جلد راڌڻ ريلوي اسٽيشن تي ڇڏ ته مان به واپس ڊيوٽيءَ تي وڃان.“ چيائين ته ”ادا دير ٿي وئي آهي لاري ته هلي وئي هوندي من ڪا ٽئڪسي ملي وڃي.“ ننڍو شهر، ٽئڪسي به ڪانه هئي. چيومانس ته ”ڪنهن وڪيل يا عملدار يا ڪنهن دوست کان گاڏي وٺي ڏي، اٺ نو ميل ته پنڌ آهي، اڌ ڪلاڪ ۾ گاڏي موٽي ايندي. پيٽرول به پنهنجو وجهرائينداسون.“ ڪجھه مونجهاري ۾ پئجي ويو ته ائين ڪندي هڪ جيپ اچي بيٺي.
سؤٽ چيو ته ايس ڊي او ويٺو آهي جيپ ۾، ان کان گهري ڏسون. مون چيو ته ”وڃي مون پاران منٿ ڪرينس!“ ته چيائين ته ”نه توهان پاڻ هلي چئوس!“ مون پڇيو ”ڪير آهي؟“ چيائين ”فلاڻو سومرو.“ کڻي جو ڏسان ته ساڳو ڇوڪرو جنهن کي مون پاس ڪرايو هو. هلي ويو سانس ته اڌ مني ڪلاڪ لاءِ گاڏي ڏي ته مونکي راڌڻ اسٽيشن تي ڇڏي اچي. صاف انڪار ڪيائين. مون وري به منٿ ڪئي مانس ته ”مونکي تمام ضروري ريل گاڏي تي پهچڻو آهي.“ ته به صاف انڪار ڪيائين. رکائيءَ سان چيائين ته ”مونکي گاڏي ڏيڻي ناهي!“ منهنج