ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

ي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي. هھڙا به بي مروت ماڻهو ٿيندا آهن! سال ٻن کانپوءِ اهو سومرو صاحب اوچتو عين جواني ۾گذاري ويو. سندس مرڻ جو ۽ گاڏي ڏيڻ کان انڪار ڪرڻ جو پاڻ ۾ ڪو سنٻنڌ ڪونه آهي پر اهڙا ڪيترائي واقعا منهنجي زندگيءَ ۾ ٿيا آهن، ان ڪري ذڪر ڪري ڇڏيم.
عبدالوهاب شيخ نه رڳو قابل ۽ محنتي آفيسر رهيو پر هنيانءُ جو ٻل به ڏاڍو هئس. باضمير ۽ قابل ماڻهوءَ کي اهڙو ٻل از خود اچي ٿو وڃي. حيدرآبادي چون، اچيو وڃي، ڄڻ ور ور ڪري اچي ۽ موٽي وڃي. هڪ دفعي ممتاز علي خان ڀٽي جهڙي تيز فهم ۽ تند منتظم جهڙي چيف منسٽر ميٽنگ هلندي کانئس پڇيو ته ”بالآخر انهي ڊرينيج (سم نيڪال جي نالي) جي ڪهڙي ضرورت آهي جنهن تي پنجاھ يا سؤ ڪروڙ خرچ ٿو اچي؟“ ته عبدالوهاب هڪدم جواب ڏنس ته ”صاحب توهان جيڪڏهن بنا نيڪال واري باٿ روم ۾ هجو ته خبر پئجي ويندؤ.“ ممتاز صاحب ماٺ ٿي ويو. ٻئي دفعي پرائيم منسٽر ذوالفقار علي ڀٽي جڏهن تيرهن سؤ آفيسرن کي نوڪريءَ مان ڪڍيو هو ته آفيسرن جي رشوت وٺڻ ۽ ايمانداري تي ليڪچر پئي ڏنائين. سندس ليڪچر کان پوءِ عبدالوهاب اٿي چيو ته صاحب هر ڪنهن کاتي جون پنهنجون تقاضائون آهن. واقعي انصاف ڪندڙ ادارن جا ماڻهو جج صاحب ۽ پوليس وارا ايماندار هجڻ کپن پوءِ ڀلي جڏا هجن پر انجنيئري کاتي ۾ ائين ناهي. مونکي بلڪل قابل انجنيئر کپن ڀلي رشوتي هجن. ڇو ته قابل انجنيئر هڪ ڪروڙ تي ٽي لک کائي مونکي نوي پنجانوي لکن جو مضبوط ۽ ڀروسي جهڙو ڪم ته ڏيندو باقي ايماندار ۽ جڏو انجنيئر ته ڪروڙ ئي لوڙهي ڇڏيندو ۽ لکين ماڻهن کي آزار ۾ وجهندو.“ ڀٽو صاحب کيس رد ڪونه ڏئي سگهيو. اهڙا باضمير آفيسر پيا آهن.
مون ڪنهن هنڌ شايد لا سيڪريٽري جسٽس صمدانيءَ جو ذڪر ڪيو آهي. ضياءَ صاحب جڏهن چيو ته منهنجا رفيق جنرل صاحب چون ٿا ته ”ڪي سيڪريٽري اهڙا آهن جن کي ڦٽڪا لڳڻ کپن“ ته صمداني صاحب اٿي بيهي چيو ته ”اسين وري انهي خيال جا آهيون ته ڪي جنرل صاحب اهڙا آهن جن کي ڦٽڪا لڳڻ کپن.“ جنرل ضاءَ ان وقت ته ڪونه ڪڇيو باقي صمداني صاحب جي نوڪري هلي وئي. هو اڄڪلھه ڪراچيءَ ۾ وڪالت ٿو ڪري ۽ اڳي کان خوش آهي.
اهڙي بيباڪ سوچ رکندڙ ماڻهن جي ڪردار پٺيان ڪونه ڪو غير معمولي پس منظر يا بڻ بنياد آهي. عبدالوهاب شيخ وچولي طبقي بلڪ غريب طبقي سان تعلق رکندڙ هو. سندن بوٽن جو دوڪان شاهي بازار ۾ هئو جنهن جي ساک مشهور هئي ته سٺي شيءِ مناسب قيمت تي ملندي ۽ دوکو نه ٿيندو. مون سندس والد صاحب شيخ فضل الاهي به ڏٺو. درويش طبيعت ۽ فرشته سيرت ماڻهو هو. سفيد ڏاڙهي، سادا ڪپڙا، نيڪ نمازي ۽ اصولن جو پڪو. شاهي بازار مان اٿي اچي صدر جي مکيه اسٽيشن روڊ تي پهرين منزل جي فليٽ ۾ رهيا. مونکي عبدالوهاب اتي وٺي ويندو هو. جاءِ هڪ هندوءَ جي هئي جنهن کي مسواڙ ڏيندا هئا. پاڪستان ٺهي ويو ۽ اهو هندو، هندوستان لڏي بمبئي وڃي ويٺو ته عبدالوهاب جو والد صاحب هر مهيني مسواڙ مني آرڊر ڪري کيس موڪليندو هو. گهڻن ماڻهن سمجهايس ته هندو لڏي ويو ۽ ملڪيت سرڪار جي ٿي وئي، تون خواھ مخواھ مسواڙ پيو بمبئي موڪلين سو به مالڪ کي ملي ٿي الائي نه. تڏهن به شيخ فضل الاهي صاحب نه مڙيو چي ”مان ته پنهنجو فرض پورو ڪيان پوءِ جيئن رب جي رضا.“ سالن جا سال اهو سلسلو رهيو. ڀانيو ٿا ان اخلاق ۽ ڪردار سڄي ڪٽنب جي ڀاتين تي ڪيڏو نه لازوال اثر ڇڏيو هوندو. الله ان فئملي کي ايڏو نوازيو جو شيخ فضل الاهي جو سڀ اولاد خوش اخلاق، خوشحال ۽ عزت ڀري زندگي پيو گذاري. سڀ ڀاتي سنڌي ڳالهائن، پنجابي ماڻهن ۾ اها خوبي آهي ته هو مقامي ماڻهن سان رلي ملي وڃن ٿا. ملن جلن ٿا ۽ ڪلچر به اهو ساڳيو نياز نوڙت وارو ۽ چڱي مٺي کي مان ڏيڻ وارو. سندن ٻار پڙهن به سنڌي اسڪولن ۾. بابا هڪ دفعو جيمس آباد، ڊگهڙي ۽ سامارو اسڪولن جي انسپيڪشن تي ويو. موٽيو ته ڏاڍو خوش هو ۽ سندس ڳٽا به خوشيءَ وچان سرخ هئا. پڇڻ تي ٻڌايائين ته انهيءَ علائقي جا ٻارڙا ڇوڪرڙيون توڙي ڇوڪرا سنڌي اسڪولن ۾ پڙهن ٿا ۽ سنڌي ٻولي سنڌين کان به وڌيڪ مٺي ۽ سٺي لهجي ۾ ڳالهائين ٿا. مثلاََ ٻڌايائين ته، ”جيڪڏهن ڪنهن ٻار کان پڇان پيو ته يارهن مان ست ڪٽ ڪبا ته باقي ڪيترا بچندا؟“ ته جواب ۾ چار چوڻ بدران چون پيا، ”جي، چار!“
ڪلفٽن ۾ اسان جي پاڙي ۾ هڪ سنڌي ماڻهو رهي ٿو. ان جي زال پنجاپڻ آهي. پر سنڌي اهڙي نج ٿي ڳالهائي جو سنڌي عورتون به نٿيون ڳالهائين. مثلاََ بورچيخاني يا ڪچن کي چوي رنڌڻو. ماني ٽڪي يا رنڌ پچاءُ کي چوي سانجڻ. پنجابي ماڻهو محنتي، بچت ڪرڻ وارا ۽ خوشحال زندگي لاءِ جتن ڪرڻ وارا ٿين ٿا. اها ٻي ڳالھه آهي ته پنهنجي اصليت نٿا وسارن. اها ته درحقيقت هڪ خوبي آهي. اسان سان انهيءَ علائقي جو هڪ دوست پڙهندو هو عبدالمجيد گشڪُو، گشڪو نالو يا ذات ڪانه هئس پر اهو نالو مٿس پئجي ويو ڇاڪاڻ ته پير گسائي هلندو هو ۽ بنان فل اسٽاپ جي ڳالهائيندو رهندو هو. ٺاهوڪو فيشنبل جوان پئسي وارو، زميندار، ته به ڪراچي جهڙي شهر ۾ رهندي شادي ڪانه ڪيائين. مان جڏهن ڪراچيءَ ۾ جج ٿي آيس ته مونسان مليو. پنجاھ کن سالن جو ٿي چڪو هو ۽ هت به ڌنڌا ڌاڙي هئس. پڇيومانس اولاد گهڻو اٿئي. چيائين ”اولاد ڪٿان ايندو، شادي ئي ڪانه ڪئي اٿم“ سبب پڇڻ تي چيائين ته، ”يار جمال، زال اهڙي ته هجي جو گهر ۾ نج پنجابي ٻولي ٻڌي سگهجي. هت مهاجر ڇوڪرين سان وقت گذر ڪيان پيو. باقي شادي، نه بابا نه.“ کلي، سنڌي طريقي موجب نڪ ۽ ڪن جي پاپڙين کي هٿ پيو لائي.
عبدالوهاب ۽ سندس والد صاحب جي نيڪيءَ جو ذڪر پئي هليو. مونکي هڪ بزرگ درويش مليو، حقيقت ۾ مان پاڻ اهڙن چڱن الھه لوڪ ماڻھن سان ملڻ جي تلاش ۾ هوندو آهيان. ان بزرگ درويش مونکي رازدارانه نموني ٻڌايو ته ڪنهن نيڪ پرهيزگار ۽ عبادت گذار شخص جي چئن پيڙهين تائين رب جو فضل رهي ٿو، اهو بزرگ، مهاجر آهي ۽ ظاهر آهي ته منهنجي پيءُ جو نالو به ڪونه ٻڌو هوندائين پر چيائين، ”تنهنجي والد صاحب جي به چئن پيڙهين کي ڪو لهر لوڏو ناهي.“ الله بهتر ٿو ڄاڻي، اسين نٿا ڄاڻون.
ڪرمان باغ ۾ مان ۽ ڪمال سڀني ڇوڪرن، هندو توڙي مسلمان جا ليڊر هئاسون. آڌي رات تائين اُڌم مچايون ويٺا هوندا هئاسون. پوءِ مامو جمعو اچي سڏيندو هو ته راند ڦٽي ويندي هئي هرڪو گهرن ڏي هليو ويندو هو. ٻين پاڙن جا ٻار اچي شامل ٿيندا هئا. چڱي ڌماچوڪڙي ٿيندي هئي. ٻيا ته ٺهيو پر قادري محلي مان اياز قادري به ايندو هو پر رڳو صبوح جي پهر ۾. اهڙو چڱو ڇوڪرو ۽ اهڙو چڱو ماڻهو، مون نه ڏٺو. محجوب، خاموش طبيعت ۽ لچائي توڙي حرڪت بازيءَ کان پري. انهيءَ ڪري رڳو مونسان جدا ويهي کيڏندو ۽ ڪچهري ڪندو هو. راند ڪندي، جيڪڏهن ڪنهن ٻار ڪو نازيبا لفظ ڳالهايو ته هڪدم راند ڇڏي پاسيرو ٿي ويهي رهندو. بااخلاق ۽ باڪردار ماڻهو، ٻالجتي کان وٺي پيرسني تائين مون ٻيو ڪونه ڏٺو. تن ڏينهين سئنيما نئين نئين نڪتي هئي. زائفون ته ڪونه وينديون هيون پر ڇوڪرن ۽ نوجوانن کي به منع هون�