ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�ي هئي. چوندا هئا، ”فلاڻو وري ناٽڪي پٽ ساماڻو آهي.“
اسين ننڍا اسڪولي ڇوڪرا به رڳو موڪل واري ڏينهن آچر تي، سوبه صبوح يا منجهند واري مئٽني شو ۾ ويندا هئاسون. ان لاءِ به ڪونه ڪو بهانو ڪرڻو پوندو هو. مان ۽ ڪمال به گڏجي راند يا ميچ جو بهانو ڪري وڃي فلم ڏسندا هئاسون. پاڻ سان ڪوڏيون کڻي ويندا هئاسون، تن ڏينهين ڪوڏين سان راند کيڏبي هئي. اڄ جيان مهانگا مهانگا رانديڪا ڪونه وٺبا هئا. ڇوڪرين کي به گڏيون، مائرون پراڻن ڪپڙن مان ٺاهي ڏينديون هيون، بازار مان اصل ڪونه وٺبيون هيون. سئنيما تان موٽندي، هٿ مٽيءَ سان ڀري ڪوڏيون هٿن ۾ جهلي گهر ۾ گهڙندا هئاسون. اهڙو سخت گهريلو ضابطو هوندو هو. پوءِ به هڪ ڏينهن پڪڙجي پياسين. امان پريشان ٿي، اسان کي پاڙي ۾ نه ڏسي، مامي جمعي کي موڪليو ته وڃي ڳولهي اچين. اسان به سئنيما هال مان نڪري اڳڀرو ٿياسون ته سامهون مامي جمعي کي ايندو ڏٺوسين. اسان ٻنهي غيرشعوري عمل طور جهٽ ۾ ڪوڏيون ڪڍي هٿن ۾ مٽي ملي، مامو جمعو کلي ويٺو ۽ چيائين ته ڳالھه ڪونه ڪندس. پر امان ته ڪا انتظار ۾ پريشان ۽ صفا بيوس ويٺي هئي سو اسان کي ڏسي هڪدم چيائين ”اڙي توهان ويا ڪيڏانهن هئا، بيهو ته ڪٽ ڪڍانوَ!“ اسان هڪدم هنڌن ۽ سوڙين واري ڍير جي هيٺان لڪي وياسون. سنڌ جي سوَڙ به واھ جي سڪيورٽي (تحفظ) آهي. هڪ دفعو سوڙ جي دڦ ۾ ويڙهجي سيڙهجي ويو ته ڄڻ وڃي ماءُ جي پيٽ ۾ پيو.
فلمن جي ڳالھه ڪندي ڪندي، ڪي واقعا ڪر کڻي ٿا بيهن ته ڇا ڪجي. فلمن جا مشهور اداڪار هئا، نثار، سردار منصور، بليموريا، جيئنت، سلوچنا، ماڌوري وغيره. سلوچنا ۽ ماڌوري انگلو انڊين (يعني ماءُ انگريز ۽ پيءُ هندوستاني) هيون، ان ڪري ڏاڍيون سهڻيون هيون. ايشيائي ۽ يورپي ميل سان ڏاڍو سهڻو نسل پيدا ٿو ٿئي. ڪوھ قاف کي ديومالائي درجو محض انهيءَ ڪري مليو آهي جو اتان جون عورتون پرين جهڙيون ۽ مڙد شهزادن جهڙا آهن. اسپين ۽ اطاليه (اٽلي) جا ماڻهو به انهيءَ سبب ڪري ڏاڍا سهڻا آهن. اهي سڀ اداڪار اسان جا هيرو هوندا هئا. سئنيما جو فلمي ويڙهو ڪڏهن ڪٽائي جو شڪار ٿيندو هو ته انهن اداڪارن جا فلم ملندا هئا جن کي گڏ ڪم ڪرڻ جو، ڇوڪرن ۾ ڏاڍو شوق هوندو هو. مون ته هڪ خلاصو نوٽ بڪ فلمن سان ڀري ڇڏيو هو ۽ هر ڪو اچي ڏسڻ جي فرمائش ڪندو هو ۽ مان فخر سان ڏيکاريندو هئس. فلم وري ڪهڙو، ڪنهن اداڪار جو هڪ ٻن انچن جو نگيٽو (ڪارو-اڇو) ڪٽيل ٽڪرو هوندو هو. پر هئي ناياب شيءِ سو انهيءَ کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڇوڪرا اکر ڀوري (ٽاس) ڪري داؤ تي لڳائيندا هئا، پوءِ جيڪو کٽي، اياز قادريءَ کي اهو بيحد شوق هئو سو روزانو وقت ڪڍي، ڀلي ڪاڙهو تتو هجي يا سيءُ ۾ کاڏي پئي کڙڪي، فلمون کڻي مونسان اکر ڀوري کيڏڻ ايندو هو.
وٽس هڪ ڏاڍو سٺو ماڌوريءَ جو فلم هئو. اهو ڪڏهن به داؤ تي نه رکندو هو. جڏهن سڀ فلمون هارائي ويندو هو ته منهنجي زور ڀرڻ باوجود ماڌوريءَ جو فلم ڪڏهن به داؤ تي نه لڳائيندو هو. وري ٻئي ڏينهن ڪيترا سارا فلمي ٽڪر کڻي ايندو هو پر ماڌوريءَ کي الڳ جدا کيسي ۾ رکي ڇڏيندو هو جيئن متان ڀل ۾ ان کي نه داؤ تي لڳائي ڇڏي. وضعدار ۽ محجوب طبيعت وري اهڙي جو سڪو به مونکان اڇلارائي. پاڻ ڪڏهن به سڪو ڪونه اڇلايائين. هميشه پيو هارائي سو چيائين ته ”جمال تو ڪئائن ٿو ڪرين!“ ڪئائن جي معنيٰ ته سڪو مٿي اڇلڻ مهل سڪي جو ڀوريءَ وارو پاسو ڏيکارجي پر عين اڇلڻ مهل کيس ابتو ڪري اڇلجي. سڪو اڇلڻ مهل، ڄاڻو کيڏاڙيءَ کي صحيح اندازو لڳائڻو ٿو پوي ته مٿان جيڪڏهن ڀوري آهي ته هيترو فاصلو مٿي وڃڻ کان پوءِ پٽ تي پوڻ سان ڀوري هوندي يا ٿوري فاصلي تي اڇلڻ سان ابتو پاسو يعني اکر ايندا. اڇلڻ وارو اڳلي جي نفسيات ڏسي ڪڏهن سڪو ابتو ڪري ٿو ڪڏهن نٿو ڪري ته جيئن هو ڀلجي. اهو به هڪ فن آهي.
مونکي جو ڪئائن ڪرڻ جو طعنو ڏنائين ته مون به سڪو کڻي سندس هٿ ۾ ڏنو ۽ چيم ته برابر مان اٽڪل بازي ڪيان ٿو. جي تون انهيءَ کي ٺڳي ٿو سمجهين ته مون بس ڪئي وري توسان اهڙي راند نه ڪندس ته مورڳو پريشان ٿي مونکي پرچائڻ لڳو. پاڻ سڪو اڇلائڻ کان قطعي نابري واريائين ۽ وعدو ڪيائين ته اڄ ماڌوري به داؤ تي لڳائيندس. اها راند به جهڙي جوئا ۽ جوئا جو پنهنجو چشڪو ۽ هيجان ٿئي ٿو. سڀ فلمون هارائي نيٺ ماڌوري به داؤ تي لڳائڻ لاءِ ڪڍيائين. اتي وري مون ڀل مانسي ڏيکاري ۽ انڪار ڪري چيم ته اڄ نه وري ٻئي دفعي. نيٺ ماڌوري به هڪواري کٽي مانس پر اتي جو اتي موٽائي ڏني مانس پر نه ورتائين. ڏسو ٻاراڻي وهيءَ ۾ به اياز قادري ڪيڏو نه صابر، شاڪر ۽ اصول پرست هئو. ائين ماڌوري منهنجي آلبم جو سينگار بڻجي وئي.
پڙهائيءَ ۾ قادري صاحب ايڏو هوشيار ڪونه هو. پر محنتي ۽ ذميواري جو احساس هئس سو ڪڏهن به فيل نه ٿيو. علم ادب سان ننڍي هوندي کان ئي لڳاءُ هئس. اهو سندس خانداني ورثو هئو. ڪاليج واري زماني ۾ ئي سندس اوطاق تي علمي ۽ ادبي گڏجاڻيون، ڪرائيندو هو. اسان جڏهن انهيءَ ميدان ۾ صفا اڻڄاڻ هئاسون ته اياز قادري شعر شاعري به ڪندو هو ۽ ننڍڙي تقرير به ڪري ويندو هو. هو پراڻن قدرن سان چهٽيو رهيو ۽ روايتي شاعري ۽ ادب جو پاسدار هئو. پر ڪڏهن به پاڻ کي بند دروازن ۾ بند نه رکيائين. ترقي پسند ليکڪن، هاري حقدارن، ويندي ڪميونسٽ خيالن وارن سان کليل دوستي ۽ ميل جول رکندو آيو ۽ انهن جي سٺن خيالن جي تائيد ڪندو آيو، جيتوڻيڪ ڪڏهن به ٻرانگهون ڀري حد نه ٽپيو، يعني ايڪسٽريمسٽ نه بڻيو. حليم، نهٺو، عجز نياز وارو، ڪڏهن به اونچو ٽپو ڏئي چوٽيءَ تي پهچڻ جي تمنا نه ڪيائين. بي اي پاس ڪري وڃي ماستر ٿيو ۽ آهستگيءَ سان وڌندو، ايم اي پاس ڪري، ڊاڪٽوريٽ حاصل ڪري پروفيسر به بڻيو ته لطيف چيئر جو چيئرمين به، پر اهو سڀ ڪجھه پاڻمرادو وٽس هلي آيو. نڪي هٿ پير هنيائين نڪي چاهنا ڪيائين ۽ نه ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگيائين.
ڪڏهن ڪنهن لاءِ شڪوه شڪايت ڪانه ڪيائين، جيتوڻيڪ اندر ۾ گهاؤ هئس. ڪيترا ڀيرا مونسان حال اوريندي اکين ۾ پاڻي تري ايندو هئس يا آواز ڀاري ٿي ويندو هئس، تڏهن به کلي ڳالھه اڌ ۾ کائي، ٽاري ويندو هو. سندس نجي توڙي ٻاهرين زندگيءَ ۾ ڪيتريون ئي محروميون آيون، پر ڪڏهن سور نه سليائين. ڳالھه ڪندي ڪندي اڌ ۾ کائي ويندو هو. هر ڪنهن سان دوستي ياري نباهيائين پوءِ کڻي انهن ڏنڀ ڏنا هجنس. کائين پيئن به وٽس، ٽِڪن به وٽس ۽ سندس ٻڌن به نه. ته به شاھ چواڻي: ”ڪڏهن ڪوسا نه ٿيا ڏوراپو ڏئي.“ رشيد لاشاري مرحوم سلھه جو مريض رهي به وٽس، کائي به وٽس تڏهن به اياز کي ڏاڍو پيارو هو. حليم جوش سان به سنگت توڙ تائين نباهيائين. اهي ته ڀلامانس هئا پر ڪراچيءَ جهڙي شهر ۾ زندگي گهاريندي، سندس شامون، ايلفيءَ بجاءِ لياريءَ جي غريبن، مسڪينن، مڪرانين ۽ بلوچن سان گذرنديون هيون ۽ سندن ساراھ مان ڍاپندو ئي نه هئو. سادو سٻاجهو، سادو لباس پهريل، پنڌ يا بس يا ٽرام ۾ يارن دوستن سان