ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

”توکي ڪونه ٻڌايو اٿن؟“ مون چيو ”ٻه ٽي مهينا ٿي ويا آهن مونکي ته چون ٿا ته ڪو ڪم نه آهي.“ کلي چيائين ته ”سندن روبرو ٿا ڳالھايون!“
خبر پئي ته ننڍي سيٺ تي موٽر ائڪسيڊنٽ جو ڪو ڪيس هئو سو مئجسٽريٽ کي سفارش ڪرائڻي هئي. ائڪسيڊنٽ جو ڪيس هئين به بيهندو ڪونه آهي سو کين دلجاءِ ڏنيسون. مان هئس اسيمبليءَ جو سيڪريٽري سو گهانگهري کي منٿ ڪيم ته ”منهنجي جند ڇڏاءِ، تون پاڻ ماجسٽريٽ کي چؤ!“ گهانگهرو هئو دلبر ماڻهو سو مونکي چيائين ”تون چپ ڪري ويهي رھه مان ٿو کين چوان ته ڪم ٿي ويندو!“ ڪجھه ڏينهن کان پوءِ ڪيس پاڻمرادو يا گهانگهري جي سفارش تي ڊسچارج ٿي ويو. ان ڏينهن کان پوءِ سيٺ ائين گم ٿي ويا جهڙو گڏھه جي مٿي تان سڱ. فون ڪر ته سيٺ جواب نه ڏين. گهر فون ڪيو ته جواب ملي ته سيٺ ٻاهر نڪري ويو آهي. گهڻن سالن کان پوءِ مان هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار ٿي آيس. هڪ ڏينهن ڏٺم ته سيٺ هاءِ ڪورٽ جي ورانڊي ۾ بيٺو هو. کلي سلام ڪيائين ته مون جواب ڪونه ڏنومانس ته به منهنجي پٺيان هلندو آفيس ۾ اندر هليو آيو. مون ويهڻ جو اشارو ڪيومانس. ويهي کلندي چيائين ”توهان شايد مونکي ڪونه سڃاتو!“ مون ڌيرج سان چيومانس ته ”چڱيءَ طرح سڃاتم!“ ڦڪو ٿي اٿي ويو. وري نه مليو آهي. اهو آهي پئسا ڪلچر يا ڪاروباري ڪلچر. هاڻي ٻڌو اٿم ته سيٺ احمد گهڻي شراب خوريءَ ڪري جگر خراب ٿيڻ سببان گذاري ويو آهي. الله مغفرت ڪندس.
ٻيو به هڪ سيٺ حاجي الياس سوت والا هڪ ڏينهن شام جو منهنجي ناظم آباد واري گهر اچي نڪتو. قائداعظم جي مقبري ڀرسان وڏو عاليشان، پراڻي طرز وارو بنگلوهئس. پنهنجي ڪار ۾ چڙهي آيو هئو. ننڍڙي ڏاڙهي هئس ۽ تمام وضعدار ماڻهو هئو. ويٺاسون، گڏجي چانھه پيتيسون. مذهبي ماڻهو هئو سو مذهب، قرآن، سنت جون ڳالھيون ڪري اٿي ويو. مون ٻڌايومانس ته ”حج تي وڃڻ جو ارادو اٿم.“ اهو سال 1971ع هئو. ڪجھه ڏينهن کان پوءِ وري اچي نڪتو ۽ مونکي حج جي سفر ۽ ارڪانن متعلق ڪافي زباني سمجهاڻيون ۽ ڪتابڙا ڏئي ويو. وري آيو ۽ احرام جو ٽوال وارو ڪپڙو ۽ چمڙي جو پٽو وٺي آيو جنهن ۾ اندرئين پاسي پئسن رکڻ لاءِ لڪل خانو هئو. سمجهايائين ته حرم ۾ ڪي پاڪستاني هندوستاني ڳنڍيڇوڙ به هوندا آهن. مون قيمت پڇي مانس ته ٻڌائڻ کان انڪار ڪيائين. مطلب هئس مون تي ٿورو ڪرڻ جو. اهڙن موقعن تي مونکي به جواب تمام چڱا سُجهي ايندا آهن سو احرام ۽ پٽو کيس واپس ڏئي چيم ته ”حاجي صاحب معاف ڪجو. پراون پئسن تي حج ڪرڻ حرام آهي!“ لاجواب ٿي مونکان پئسا ورتائين.
سيٺ صاحب کي اولاد رڳو هڪ نياڻي هئي. انهيءَ کي به وٺي منهنجي گهرواريءَ سان ملايائين. منهنجي گهرواريءَ ٻڌايو ته اشارن ۾ کيس چيو ويو ته اها نياڻي ئي سندن بنگلي ۽ ڪارخاني جي مالڪياڻي آهي ۽ سندس رشتي جي تلاش ۾ آهن. منهنجو وڏو پٽ بدر ان وقت سترهن سالن جو جوان هئو ۽ سيٺ صاحب مونکي صاف چيو ته هي ڇوڪرو مونکي ڏي ته مان کيس لک پتي واپاري، ڪار ۽ بنگلي وارو بڻائي ڇڏيندس. اسان سنڌي ماڻهن جو واپاري ذهن ته آهي ڪونه، سو مون مشڪي کڻي ماٺ ڪئي. حج لاءِ ايئرپورٽ تي ڇڏڻ لاءِ به پنهنجي ڪار آندائين. مون پٺيان گهر ۾ شاهده، بدر ۽ پنج ننڍڙا ٻارڙا ڇڏيا. انهن جي به خبرگيري ڪندو رهيو. موٽياسون ته شاهده ڳالھه ڪئي ته پئسا کٽي ويا هئا سو حاجي صاحب کان ٽي سؤ رپيا اڌارا ورتا اٿم. حاجي صاحب کي ٽي سؤ رپيا واپس ڪيم ته وٺي نه پيو. چيومانس ته منهنجي حج جو ثواب ضايع نه ڪر ڇاڪاڻ ته اهو انتظام ڪرڻ کانسواءِ حج ٿئي ئي نٿو. پوءِ پئسا ورتائين. ڏسو ڪيڏا نه گهرو، برادرانه ۽ دوستيءَ جا ناتا ٺهي ويا.
منهنجي پيرن هيٺان ترا نڪري ويا جڏهن کيس ڪورٽ ۾ مدعي جي صورت ۾ ڏٺم. طارق روڊ تي سندس ڪو دوڪان هئو جو مسواڙيءَ کان خالي ڪرائڻو هئس. طارق روڊ جي دوڪان جي پڳڙي لکن ۾ هئي. حاجي صاحب پوءِ به ڪمال سادگيءَ سان شام جو مون وٽ آيو ۽ چيائين ته، ”حاجي صاحب ڪيس جي ڪا ڳالھه ڪانهي، نڪي ان لاءِ مان سفارش ٿو ڪيان، توهان جيئن وڻيوَ تيئن قانوني ۽ حقي حقي فيصلو ڪجو!“ مخالف ڌر جو وڪيل هئو مسٽر نعيم الدين جو پوءِ هاءِ ڪورٽ جو جج ٿيو. پر فيصلو حاجي صاحب جي حق ۾ ٿيو. ڇاڪاڻ ته مسواڙيءَ ڪيترا مهينا مسواڙ ڪانه ڏني هئي ۽ نه ان کان انڪاري هو. بهرحال حاجي صاحب جيئن ته نهايت مهذب، بااخلاق ۽ باڪردار ماڻهو آهي. ان ڪري ان سان اڄ به رٽائر ڪرڻ کانپوءِ به، عيد براد تي سلام دعا جو رستو آهي. مون ٽوڙڻ ڪونه سکيو آهي. هميشه جوڙڻ جون ترڪيبون ڪندو آهيان ۽ رٺلن کي پرچائڻ جا جتن ڪندو آهيان.
بابا جي اعليٰ تربيت ۽ امان جا دڙڪا دهمان، مار موچڙو شايد متوازن طبيعت لاءِ ضروري هئا. امان جو بيحد پيار ۽ گڏوگڏ سختي عجب جذبا پيدا ڪندا هئا. ڏک به ڏاڍو ٿيندو هو جو پنهنجي منهن روئي روئي، سڏڪا ڀري سمهي پوندو هئس ته امڙ ننڊ مان اٿاري کير جو وٽو پياريندي هئم. جي مان ماني نه کائيندو هئس ته پاڻ به ڪانه کائيندي هئي. اهڙا واقعا ٻار جي ڪچڙي ذهن تي نهايت گهرو اثر ڇڏين ٿا. هڪ طرف پيءُ جي صبر ۽ استقلال واري تربيت، ٻئي پاسي امڙ جي مار ۽ دڙڪو داٻ، ٻارڙو توازن رکي به ڪيترو رکندو. ڏاڍو ڏک، رنج ۽ ملال ٿيندو هئم ۽ ماءُ کي سهائڻ خاطر الائي ڪهڙا اونڌا ابتا خيال ايندا هئا ته پاڻ کي نقصان پهچائي ماءُ کي ڏکوئجي. اهڙي صورتحال ۾ ننڍي عمر هوندي به آئيني آڏو بيهي پاڻ کي سمجهائيندو هئس. ڪڏهن ته پاڻ کي پاڻ ٿڦون هڻندو هئس.
اڄ سوچيان ٿو ته مار جو اهو مثبت پاسو آهي جو ماڻهو يا ٻار مجبور ٿي يا انتهائي ڏک، حزن ۽ ملال جي ردعمل ۾ پنهنجو جائزو پاڻ وٺي ۽ پاڻ کي پاڻ سمجهائي. ڪم از ڪم، ٻيو نه ته به ماڻهو سوچڻ تي مجبور ٿئي ٿو ۽ سوچ جي عادت وڏي ڳالھه آهي. پاڻ کي ڏوهيءَ جي ڪٽهڙي ۾ بيهارڻ به وڏي ڳالھه آهي. ٻيو ڪجھه نه، ته به مونکي اهو يقين آهي ته اهڙين حالتن ۾ جذباتي بنجڻ يقيني امر آهي. انهيءَ سوچ تحت مان پنهنجي وڏي پٽ بدر کي، جڏهن هو اڃا معصوم ٻارڙو هو، ڄاڻي واڻي، بلاوجھه، هروڀرو جهڻڪيندو هئس ۽ مون ڏٺو ته هو ننڍي هوندي ئي نهايت جذباتي ۽ ذميدار ٻار ٿي پيو. ڏک، سور ۽ ملال ته تحفو آهن. شاھ سائين به فرمايو ته ”مونکي مون پرين مڪا سور سکائون ڪري“ سور ته ساٿي آهن. شاھه سائينءَ فرمايو ته، ”ڪو ٻيلي آهي ٻيلھه جي سور پريان جا ساڻ مون!“
هڪ دفعي ليکڪن جي جهرمٽ ۾ ويٺو هئس. ڪن نوجوان ليکڪن مئڊم نورالهديٰ شاھ تي ڪجھه طنز ڪئي ۽ هڪ نامور ليکڪ وڏو طنزيه ٽهڪ ڏئي چيو. ”ميان، سنڌي نياڻي ٿي ڪري لکيو اٿائين ته مان چڪلي ۾ ناهيان وئي!“ هڪ نوجوان اديب ته سڌو سوال ڪيو ته ”گهڻن جو خيال آهي ته نئين ٽهيءَ ۾ هوءَ ئي جمال ابڙي جي جانشين آهي!“ هاڻي ڇا چئجي. جواب جاهلان باشد خموشي. مون دل ۾ چيو ته مئڊم پنهنجي حق ۽ انفراديت جي زور تي هڪ منفرد ۽ جاندار ليکڪا آهي ۽ هوءَ نه ڪنهن جي جانشين آهي، نڪي کيس جانشين ٿيڻ جي ضرورت آهي. منهنجو ذاتي خيال آهي ته هوءَ نهايت رنج ملال، ڏک حزن ۽ ڪرب جي ڪيفيت