ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

رخ موڙي ڇڏيندو هو. اهڙا فرشتن جهڙا انسان هن ئي دنيا ۾ پيا آهن جن جي صدقي هي دنيا پئي هلي.
ڪراچيءَ ۾ اياز جو گهر، لاڙڪاڻي وارن لاءِ ته کليو مهمان خانو هئو. ڪنهن کي جهل پل هئي ڪانه. جڏهن فئمليءَ سان گڏ رهڻ لڳو ته مهمان جو انتظار بالڪني ۾ بيهي ڪندو هو ۽ کيس ڏسي مٿان ئي چوندو هو ته بيهجانءِ مان اچان ٿو. پوءِ کيس وٺي وڃي ڀر واري ايراني ريسٽارنٽ ۾ ويهاريندو، جتي ڪرسيون ميزون هڪيون حاضر ۽ چانھه به تيار. ڪلاڪ ٻه اتيئي ڪچهري ڪندو هو ۽ ايراني به سمجهي ويو هو ته پروفيسر صاحب جو مهمان آهي ۽ ان سان اهڙو ورتاءُ ڪجي.
اياز صاحب جي قوت برداشت به مڻن ۾ هئي. سندس گهر مٿان هئي مرحوم حفيظ شيخ جي فليٽ. حفيظ جي فليٽ جو فرش ٽٽي پيو معنيٰ اياز جي ڇت اگهاڙي ٿي پئي. مينهن، اس، گندڪچرو سڀ اياز جي گهر ۾. ويٺو کلي ۽ وڃي کين منٿ ڪري ته فرش ٺهرائي ڇڏين. هو سکڻي هائو حاضر ڪيو ڇڏين. نيٺ اياز پنهنجي خرچ تي سڄو ڪم ڪرائي، خوش ٿي ويهي رهيو. اف به نه ڪيائين. فقيري گهر جو فقير ماڻهو، بلڪل عملي طور. صاف گُو به اول نمبر جو. مانيءَ جي دعوت ڏني مانس ته چيائين، ”جمال مهانگي پوندم. ٽئڪسي رڪشا جو اوٽ موٽ جو ڀاڙو، مانيءَ کان وڌيڪ ٿيندو؟“ سچ چيائين. سندس گهر جي ٽڪرن تي پليل ڇوڪرا جڏهن پڙهي پئسن وارا آفيسر ٿي ويا ۽ کيس نظر انداز ڪندا هئا ته به پروفيسر صاحب چپ، ڪڏهن لب ڪشائي نه ڪيائين. شڪوو شڪايت سندس سرشت ۾ ڪونه هئا.
اياز قادريءَ سان سنگت ننڍپڻ کان وٺي هلندي آئي جيتوڻيڪ هو مدرسه هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هو جتي سڀ شاگرد مسلمان هئا ۽ وچولي يا غريب طبقي جا هئا ۽ ماستر به سڀ مسلمان هئا. پرنسپال هئو مسٽر اوپل، پوءِ جعفري صاحب پوءِ قريشي صاحب. رحمت الله قريشي وڪيل جو چاچو، نالو وسري ويو اٿم. ها، نالو هئس محمد فتح قريشي ڏاڍو ڀلو ماڻهو ڏاڍو شريف با اخلاق ۽ با ڪردار ماڻهو هئو. مان وري گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هئس جتي اڪثر شاگرد هندو هئا ۽ ماستر به سڀ هندو سواءِ ڊرل ماسٽر جي. يعني اجتماعي ورزش به تعليم جو حصو هئي جنهن لاءِ پيرئڊ مقرر هئا. ڊرل ۾ سڀ شاگرد سواءِ ڇوڪرين جي، حصو وٺندا هئا. جهڙالو ٿيندو هو يا ٿڌڙي هير لڳندي هئي ته سڄي اسڪول ۾ موڪل ڪري ٻاهر ميدان ۾ سمورن ڪلاسن جي گڏيل ڊرل ڪرائي ويندي هئي.
هيڊ ماستر هئو ديوان ڪرمچند هنگوراڻي جو اهڙو چڱو ماڻهو هو جو ڇا ڳالھه ڪجي. سڀ ڪنهن سان پيار ڀريو ورتاءُ ۽ شفقت. منجهس هندڪي مسلمانڪي ڪانه هئي. ساڌ هو ساڌ. مان پنجين درجي (اڄ اٺون ڪلاس) ۾ آيس ته سائين ڪرمچند بدلي ٿيو. سندس جاءِ تي آيو ديوان ڌرمداس جيڪو ڏاڍو ڪڙڪ مزاج، ڪاوڙيل ۽ سخت هو. اُهو اسان کي ڪونه وڻيو. کانئس ڊڄندا هئاسون.
ڪنهن کان ڊڄڻ، ان جي عزت ڪرڻ جي برابر ناهي. اهو سبق مونکي خيرپور ميرس ۾ منهنجي سيشن جج پير غلام حيدر ڏنو جو ڏاڍو پيارو ۽ عجب جهڙو ماڻهو هئو. مان پنهنجن ماتحتن، سرشتيدار، ڪلارڪ، بيلف، ۽ پٽيوالن سان هلندو ته چڱو هئس پر سرڪاري ڪم جي باري ۾ نهايت سخت گير هئس. ٿوري گهڻي غلطيءَ تي به دڙڪو دهمان گهڻو ڪندو هئس. جيتوڻيڪ مٿن ڪو قدم ڪونه کڻندو هئس، نڪي لکت ۾ سندن خلاف رپورٽ ڪندو هئس. وڪيل ۽ پوليس وارا به مون کان ڪن هڻندا هئا. هڪ ايس ايڇ او جي منهنجي ڪورٽ ۾ شاهد طور حاضري هئي. ٻڌم ته صبوح جو سوير اٿي وهنجي سهنجي وردي پائي ڪاغذ پٽ ٺيڪ ڪرڻ لڳو ته پوليس وارن پڇيس ”سائين خير ته آهي“، ته طنز وچان چيائين ”بابا اڄ هاءِ ڪورٽ ۾ حاضري آهي!“ حالانڪ مان معمولي سب جج هئس. اها ٽنڊي الهيار جي ڳالھه آهي ۽ ايس ايڇ او هئو مرحوم اميد علي جوڻيجو، امداد علي جوڻيجي جو وڏو ڀاءُ. خيرپور ميرس ۾ ايس ايڇ او هئا فرزند علي شيخ ۽ پوءِ سيد جهان شاھ جي ٻئي ناميارا همت ڀريا پوليس آفيسر هئا.
پوليس آفيسرن جي عادت هئي ته جاچ مقرر وقت چوڏهن ڏينهن ۾ پوري ڪري نه سگهندا هئا ته ڪچو چالان پيش ڪري ڇڏيندا هئا پوءِ ڇھه ٻارهن مهينا يا اڃا به وڌيڪ جوابدار بي دريافتو جيل ۾ پيو هجي ۽ ڪيس به ڪونه هلي. مان ڪچو چالان يا ٽيمپرري چالان وٺندو ئي ڪونه هئس ۽ ڪاغذ اڇلائي پوليس وارن کي ڏيندو هئس. هڪ ڏينهن سيد جهان شاھ پاڻ ڪچو چالان کڻي آيو ته شايد سندس مان رکي ماٺ ٿي وڃان. انهيءَ جا ڪاغذ به مون کيس اڇلائي ڏنا ۽ چيم ته ”پڪو چالان کڻي اچ!“ ته ناراض ٿيندي همت ڪري چيائين ته ”جج صاحب هن ڪورٽ ۾ ڪ پ ڪ (ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ) نه هلندو آهي ڇا؟“ مون چيس ”هڪ ڏينهن جي مهلت اٿئي قلم 512 ۽ ٻيا قلم پڙهي مون وٽ هليو اچ. لفظ ڪچو چالان ڪٿي به نظر اچئي ته منهنجي ڄاڻ ۾ اضافو ڪجانءِ“، ڪلاڪ ٻن ۾ موٽي آيو ۽ چيائين ته ”ڪچي چالان بابت ڪابه گنجائش ناهي. باقي ڪيس ملتوي ڪرڻ جي درخواست ڏئي ٻي تاريخ وٺڻي آهي.“ مون چيو ”بس ائين ڪر.“
روينيو کاتي جا مئجسٽريٽ مختيارڪار ۽ ايس ڊي ايم پوليس سان ڳٺ جوڙ ۾ هوندا هئا ان ڪري اهڙيون غلط روايتون پئجي ويون جن کي بلا تردد قانوني تقاضا يا قانون جو درجو ڏنو ٿي ويو. ٻي به هڪ روايت پئجي وئي هئي ته جوابدار جو چوڏهن ڏينهن رمانڊ وٺڻ ڄڻ پوليس جو حق بڻجي ويو هو. پوليس وارا ڪيس جون جاچ ڊائريون به مئجسٽريٽ کي ڪونه ڏيندا هئا ۽ هڪ صفحي ۾ ڪيس جو اختصار ڏئي رمانڊ وٺي ويندا هئا. مون اها روايت به ٽوڙي. هڪ پوليس آفيسر ته ڪاوڙ ۾ چيو ”ته پوءِ ڇڏي ڏيو جوابدار کي!“ مون به ٺھه پھه چيو ته ”هائو! کوليوس هٿڪڙيون.“ ۽ مون کيس ڇڏي ڏنو. هڪڙو ڪراچيءَ جو ايس ايڇ او مسٽر جعفري ته اڙي هڻي بيٺو ته، ”ڊائرين ۾ ته اسان جون ڪچايون ڦڪايون ڀريون پيون آهن سي ڪيئن ڏبيون ؟ باقي ان جو اختصار ڏبو!“ مون چيس ”وڃي قانون پڙهي اچ!“ بڙ بڙ ڪندو هليو ويو ۽ ٿوري دير کان پوءِ موٽي اچي چيائين ته ”واقعي قانون موجب ڊائرين جي مڪمل ڪاپي ڪورٽ کي ڏيڻي آهي!“
ٻيو ته ٺهيو خود مئجسٽريٽ صاحبن کي به خيرڪو اهڙي ڄاڻ هئي. خيرپور ميرس ۾ هڪڙو ايس ڊي ايم هئو ڪرم الله ميمڻ، عبدالفتاح ميمڻ جو سؤٽ. ڏاڍو چڱو ماڻهو هو پر پاڻ کي قابل ڏاڍو سمجهندو هو. تنهن وقت ايس ڊي ايم کي ڪيس ٽرانسفر ڪرڻ جا اختيار هئا. وٽس ڪا ٽرانسفر درخواست آئي سو مونکان رمارڪ طلب ڪيائين ۽ لکيائين ته ڪيس جو سمورو رڪارڊ کيس ڏياري موڪليان. مون رمارڪس ته موڪليا، باقي ڪيس نه موڪليم ته ڪاوڙ ۾ لکي موڪليائين ته ”هڪ سپيرئر مئجسٽريٽ جي آرڊر جي تعميل ڇو نه ڪئي وئي آهي.“ مون لکي موڪليو ته ”هن ۾ سپيرئر ۽ انفيرئر (اعليٰ ۽ ادنيٰ) جي ڳالھه ناهي. جهڙو ايس ڊي ايم فرسٽ ڪلاس مئجسٽريٽ تهڙو سب جج. باقي جيڪڏهن اعليٰ مئجسٽريٽ صاحب پنهنجي اعليٰ علم مان منهنجي ادنيٰ علم ۾ اضافو ڪري ته سندس مهرباني!“ منجهي پيو ۽ پبلڪ پراسيڪيوٽر علي عباس شاھ کي گهرايائين. مون ان کي اڳ ۾ ئي سمجهائي ڇڏيو هو ته ”ڪيس ته ٽرانسفر ڪري سگهي ٿو، انتظامي تقاضائن هيٺ. باقي اڳواٽ گهرائي نٿو سگهي.“ رڳو مون ائين نه ڪيو، پر سڀئي جج ائين ڪندا هئا. ان ڪري انتظاميه ۽ پوليس اڄ تائي�