ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

� جڊيشل مئجسٽريٽن جي مقرريءَ جي سخت مخالف آهي.
منهنجا ماتحت، منهنجي سختيءَ سبب مونکان هيسيل ۽ ڊنل هئا. هڪ ڏينهن شام جو پير غلام حيدر صاحب مونکي گهرائي چانھه پياري سمجهايو ته ڪنهن کان ڊڄڻ عزت جي مترادف ناهي. چيائين ”مسٽر ابڙا ڏس نه، هڪڙو پوليس وارو ڳوٺ ۾ ٿو وڃي ته سڀ ڳوٺاڻا ڊپ ۾ ڀڄي ٿا وڃن ۽ هن جي وڃڻ کان پوءِ هن کي گاريون ٿا ڏين. اها عزت ته نه چئبي نه؟“ مونکي نياپو صاف پهچي ويو ۽ مون ڪجھه نرم رويو اختيار ڪيو. ان وقت مونکي سائين ڪرمچند هڱوراڻي ياد آيو. انهيءَ لاءِ اڄ به عزت ۽ محبت اٿم ۽ سائين ڌرم داس تي اڃا تائين ڪاوڙ اٿم. ڇا ٿيو جو هڪ ڏينهن ٽي چار ڇوڪرا ڪلاس کان ٻاهر ورانڊي ۾ ڳالهائڻ ۾ مشغول هئا. مان گهٽ ڳالهائو پاسيرو اڪيلو بيٺو هئس. ڪلاس ٽيچر اڃا ڪونه آيو هو. مسٽر ڌرم داس ڪو رائونڊ تي نڪتو ۽ ڪاوڙ ۾ چيائين ته ”سڀ منهنجي آفيس ۾ اچو!“ مان ڊنس سو ڪلاس ماستر سان ڳالھه ڪيم. ان دلداري ڏئي چيو ته توکي ڪجھه چوي ته چئجانس ته ”سائين منهنجي ڪلاس ٽيچر کان منهنجي چال چلت بابت پڇو. پوءِ مان پاڻهي تنهنجي سفارش ڪندوسانس!“ سائين ڌرمداس وٽ مان آخر ۾ ويس ۽ ڊڄندي ائين ئي چيومانس ته ويتر ڪاوڙ ۾ چيائين ”هي وري چڱو مڙس آيو آهي جنهن لاءِ ڪلاس ٽيچر کان پڇان. ڪڍ هٿ ٻاهر!“ هٿ ڪڍيم ته تريءَ تي نيٽ جو لڪڻ اهڙو زور سان هنيائين جو ڪنن مان زوزاٽ نڪري ويا ۽ ڏکارو ٿي ٻاهر نڪري آيس. اها مون لاءِ ڪنهن استاد جي پهرين ۽ آخري مار هئي. ڪلاس ٽيچر کي وڃي هٿ وارو ڏنو ڏيکاريم ته اهو به ڏکارو ٿي ويو. ان مهربان ڪلاس ٽيچر جو نالو وسري ويو اٿم. شايد شڪارپور وارو مسٽر گانڌي هئو. باقي مسٽر ڌرم داس جو غصيلو چهرو اڃا ياد اٿم ته پڻ نيٽ واري لڪڻ جو هٿ جي تريءَ تي ڏنو. ڏسو، سٺ سال گذري ويا آهن ته اها سختي ياد اٿم ۽ سائين ڪرمچند جو مهربان چهرو به ياد اٿم. پير صاحب، پير غلام حيدر جي ڳالھه وزندار هئي ۽ هينئين سان هنڊايم.
پر چوندا آهن ته آسمان مان لٿا چار ڪتاب (زبور، توريت، انجيل ۽ قرآن) ۽ پنجون ڏنڊو. ڏنڊي مان مقصد توپ، ترار يا بندوق نه آهي، پر معاشري جو ڪو به دٻاءُ، انگريزي ۾ ان لاءِ ڏاڍو سٺو لفظ آهي، سينئڪشن يعني روڪ، اسان جي معاشري ۾ روڪ جا مختلف انداز آهن. روڪ ٽوڪ هڪ عام هلڪي مار آهي جنهن بي هر ڪنهن کي آزادي هوندي هئي. عبدالله ميمڻ صاحب کان هڪ ڏينهن پڇيم ته ”ڪراچيءَ جهڙي شهر ۽ لياريءَ ۾ رهندي تون ههڙو راڄائتو ماڻهو ڪيئن ٿئين؟“ چيائين ”اڙي سائين جي ڀل ۾ ٽوپي پائڻ وسري وئي ۽ ائين مٿي اگهاڙو گهر مان نڪتس ته سڀ ماڻهو دڪاندار وغيره چوندا ”ڏٺوَ ڏٺوَ، جانوءَ جو ڏيڪرو (جان محمد جو پٽ) هاڻي مٿو اگهاڙو ڪري پيو“ اهو ٻڌي ڀڄي گهر ويندو هئس ۽ ٽوپي پائي ايندو هئس. اها هئي معاشري جي روڪ. پوءِ به جيڪڏهن ڪو نه سڌريو ته سندس وڏن کي ڪن کڻائبو يا دانهن ڏبي. جي معاملو سنگين هوندو ته برادري ۾ ڳالهه ويندي. ڀت ڀاڄيءَ مان ڪڍڻ يعنيٰ بائيڪاٽ ڪرڻ جو رواج به هئو. سڀ هڪٻئي کي سڃاڻندا هئا ۽ خبر به رکندا هئا.
هاڻي ته اهو نظام ٽٽي ويو آهي. هڪڙي بلڊنگ ۾ رهندي، آمهون سامهون رهندڙ فليٽ وارا نه هڪٻئي کي سڃاڻن، نه نالو اچين. الحمدالله! لياري ۾ اڃا تائين ائين ناهي ٿيو. 81-1980 ۾ ڪراچي ميونسپالٽيءَ جون اليڪشنون ٿيون. مارشل لا وارن جو زور هجي ته ڪوڙا ووٽ نه پون. مان پرزائيڊنگ آفيسر مقرر ٿيس ۽ علائقو مليو لياري ته مطمئن ٿي ويس. ڏاڍي يقين سان چيم ته ”هڪ به ڪوڙو ووٽ نه پوندو!“ ملٽري وارن کي ۽ ڪمشنر صاحب کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته هي ڪيئن ٿو اهڙي اڳڪٿي ڪري. 2، 3 ڏينهن لياريءَ ۾ جيپ تي چڪر هڻي اميدوارن، چڱن مڙسن ۽ پٽيلن کي هٿ جوڙ ڪيم ته ”واجا ڪوڙو ووٽ پيو ته عزت جو سوال آهي!“ اليڪشن واري ڏينهن هر هڪ بُوٿ تي ڀڄ ڊوڙ ڪرڻي پئي، رڳو پنهنجو وجود محسوس ڪرڻ لاءِ، ڪوڙو ووٽ ڪيئن پوندو جڏهن هر ڪو هر ڪنهن کي پيءَ جي نالي سان سڃاڻي پيو. وقت تي اليڪشن ڪرائي لفافا سيل مهر ڪرائي. پولنگ آفيسرن کي روانو ڪري، ڳاٽ اوچو ڪري اچي اعليٰ درجي جي ميٽنگ ۾ گهڙي اعلان ڪيم ته بلڪل فيئر اليڪشن بنا دنگي فساد جي ٿي وئي.
اڄڪلهه اهي معاشري جون بندشون آهن ڪونه. معاشرو صفا ٽٽي ويو آهي. ٻيو ته ڪي ماڻهو اهڙا هوندا آهن جو اصل نه سڌرندا آهن. چوندا آهن ته لتر کي پڄي چڪر يا سوٽي هجي ساڻ ته گڏھه گوهي نه ڪري. ٽنڊو الهيار ۾ منهنجو تمام پيارو دوست هو حاجي محمد اڪرم پاٽولي. مرحوم تازو گذاري ويو آهي. هڪ ڏينهن هٽڪندي هٽڪندي ڳالھه ڪيائين ته ”جمال صاحب هڪ ماڻهو چوي ٿو ته جج صاحب کي پئسا به کارايا اٿم ته به ڪم نٿو ڪري!“ مون چيو ”حاجي صاحب ڏاڍو چڱو، رڳو خبر وٺي ڏي ته ڪنهن کي پئسا ڏنا اٿس!“ حاجي صاحب انهي وير اٿي ڪار ۾ چڙهي روانو ٿيو. ٿوري دير ۾ موٽي آيو، چيائين ته چوي ٿو ته ”خود جج صاحب کي هٿ ۾ ڏنا اٿم! منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي، چيم حاجي صاحب هاڻي سڃاڻپ لاءِ قطار ته ڪو نه ٺاهبي. صبر سان تون به جاچ لهه، مان به جاچ ڪيان ٿو.
منهنجو سرشتيدار هڪڙو مهاجر هو، ويهندو مٿي مونسان گڏ ڪورٽ جي ٿلهي تي هو. خبر پئي ته هو روزانو شام جو فُل سوٽ ۽ فليٽ هيٽ (ٽوپلو) پائي لڪُڻ هٿ ۾ کڻي سرڪاري پٽيوالو ساڻ ڪري پسار ڪندو هو. ماڻهو سندس گهر ويندا هئا ۽ پڇا ڪندا هئا ته ”جج صاحب گهر ۾ آهي؟“ جواب ملندو هئن ته ”جج صاحب ويٺو آ پر ملندو ڪونه.“ هاڻي ٻڌايو ته اهڙي ماڻهوءَ سان ڪهڙو رستو اختيار ڪجي. مون کيس ڪجهه به نه چيو پر ڀري ڪورٽ ۾ وڪيلن ۽ ڪيسن وارن ماڻهن جي روبرو تڙيون ڏيڻ ۽ زور زور سان بدشد اکر چوڻ لڳوسانس. مثلاََ ”نالائق، بيوقوف، گڏهه، اُلو، ڪميڻا وغيره“. ٻه ٽي ڏينهن جو ايئن ڪيم ته هو موڪل وٺي حيدرآباد هليو ويو ۽ پنهنجي بدلي ڪرائي ڇڏيائين. ويچارو جلد ئي پوءِ گذاري ويو. الله پاڪ مغفرت ڪندس. جسٽس نانا ته چوندو هو ته نافرمان ماتحت کي چيمبر ۾ سڏائي در بند ڪري موچڙا هڻوس، اهو زمانو ٻيو هو جو آفيسر به جسٽس نانا جهڙا شاندار ماڻهو هئا ۽ ماتحت به سُور پي ويندا هئا.
چوڻ جو مطلب هو ته آسماني ڪتابن سان گڏ ڏنڊو به ضروري آهي. منهنجو ڀاءُ ڪمال به ڏاڍو ڪڙڪ آفيسر هو. ماتحت ته ٺهيو پر سندس بالا آفيسر به کانئس حتر ڪندا هئا. اهو ڏاڍي پياري ڳالهه ڪندو هو. جڏهن مان کيس ائين ڪرڻ کان معنيٰ ڪندو هئس ته چوندو هو ته، ”سائين، اسين ڏاڍا شريف ماڻهو آهيون، پر ڇا ڪجي بدمعاش ٿا اسان کي اهڙو بڻائين. زوري مجبور ٿا ڪن، اسين به بدمعاش ٿيون؟ چوندو هو کير نج کپيوَ ته مينهن پنهنجي بيهاريو. اٽو صاف سٿرو کپيوَ ته ڪڻڪ ته پنهنجي هجي پر چَڪي به پنهنجي هڻو!“ ائين ڳالهيون ڪندي پنهنجي مينهن وٽ اچي بيهاريائين، چيائين ”هي ڏسو ڏٻري آهي!“ ائين ڪندي نوڪر کي سڏ ڪيائين، چيائين ”بابا هن کي چارو ڪهڙو ڏيندو آهين؟“ هن سڀ نالا کنيا، ”ڪتر، ڪٽي، ڪڪڙا، گهاڻي مان نڪتل سرنهه جو ڦو