ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

ڳ، کڙ“ ”ڪيترا پئسا روز؟“ ”سائين پنجاهه سٺ رپيا لڳي ٿا وڃن.“ ”پوءِ ڇو ڏُٻري آهي؟“ ”سائين بيمار هوندي!“ اُتي جو اُتي ڊرائيور کي موڪليائين ته ”جانورن جي ڊاڪٽرن کي وٺي آ.“ ڊاڪٽر آيو، چيائين ته ”ڪا به بيماري ڪا نه اٿس. خوراڪ گهٽ اٿس“ پنجاهه، سؤ رپيا ڊاڪٽر به وٺي ويو. اُتي ڪمال چيو ته ”ابا فلاڻي مينهن جو چارو آڻيندڙن کي سڏ ڪيو.“ سندس پارو چڙهندو ٿي ويو ۽ مُٺيون پي ڀڪوڙيائين ۽ کوليائين. اچي ٻڌايائونس ته ”سائين اهو نوڪر ته ڀڄي ويو. موچڙا سُجهي آيس.“ ڪمال چيو ”سائين پاڻ ڏسو. هاڻي ڇا ڪجي. گگدام کي بُک ماري ڪوڙ ڳالهائي ڀڄي ويو. اهڙي ماڻهوءَ کي ڇڏي ڏجي؟“ ڪهڙو جواب ڏيان. چيومانس ”سائين کوڙيءَ کي ئي گهمرو آهي. ڪيترن کي موچڙا هڻي ڪيترن کي هڻندا؟“
خيرپور ميرس ۾ مون وٽ بورچي هو نظر محمد. سرڪاري پٽيوالو هو پر پير صاحب، سيشن جج جي اجازت سان کانئس بورچيءَ جو ڪم وٺندو هئس. ڏاڍو چورٽو هئو، ڪاٺيون هيون مهانگيون سو ٻيلي کاتي جي صاحب مون ڏي اُٺ ڪاٺين جو ڏياري موڪليو، جو منهنجي پرپُٺ نذر محمد لاهرائي ڇڏيو. شام جو ڪورٽ کان موٽيس ته ڪاٺين جو ڍير ڏسي نظر محمد کان پڇيم. چيائين ته ”سائين اُٺ لنگهيا، سو پنجويهه رپين ۾ بيگم صاحب کان پڇي اُٺ ڪاٺين جو لهرائي ڇڏيم.“ پنجن ستن ڏينهن کانپوءِ ٻيلي وارو صاحب مليو ۽ پڇيائين ته ”اُٺ ڪاٺين جو مليو؟“ ”هائو!“ چئي سندس ٿورو مڃيم. موٽي اچي نظر محمد کان سچي ڪرايم پوءِ ته ٿڦن سان ڪُٽي رکيومانس. هو به اهڙو اُستاد جو روئندو رڙيون ڪندو وڃي سيشن جج کي ٻڌايائين. پير صاحب ڏاڍو خبر رکڻ وارو هو، اُن چيس ته ”موچڙن لائق ته آهين، باقي چوين ته ابڙي صاحب وٽان بدلي ڪري ڇڏيانءِ!“ ته به چيائين ته ”نه سائين بدلي نه ڪر، ٺيڪ آهيان!“ ڪمال جي ڳالهه جو ثبوت ته، ”ٻيا ٿا اسان کي بدمعاش بڻائين. اسين ته شريف آهيون.“ تڏهن به اندر وارو چوي ٿو ته اها ڳالهه ٺيڪ نه آهي. ٻيو ڪو ماڻهو پنهنجي ڪِريل عمل سان اسان کان نامناسب عمل ڪرائي ته ڪوتاهي ته اسان جي چئبي. پنهنجي پرک جي ڪسوٽي ايڏي سخت رکبي ته پنهنجا پَلوَ پسائڻ کان بچي سگهبو. لطيف سائين به فرمائش ڪئي ته مڇڻ پاند پسائين. بلڪل ساڳيا لفظ مولانا رومي به چيا آهن ته دامن تر مڪن.
اياز حسين قادريءَ جون ڳالهيون ڪندي پنهنجي پڏڻ پائيءَ ۾ پئجي ويس، الائي ڇا. اياز پڙهيو مدرسه هاءِ اسڪول ۾ جتي سڀ شاگرد به مسلمان ته ماستر به سڀ جو سڀ مسلمان ڇوڪري هڪ به نه. گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ ڇوڪريون گهڻيون ئي هيون پر مسلمان رڳو هڪڙي. انهيءَ مان اندازو لڳايو ته مسلمانن ۾ تعليم جو ڪهڙو حال هوندو. ٻيو ته ٺهيو حيدرآباد جهڙي وڏي شهر ۾ ڊي جي نئشنل ڪاليج ۾ رڳو جتي سوين ڇوڪريون هيون اُتي مسلمان ڇوڪريون رڳو ٻه هيون. هڪڙي فهميده شيخ صاحبه جا جناب اسلم شيخ صاحب جي نياڻي هئي ۽ ٻي هڪ پنهور فئملي جي ڇوڪري هُئي جنهن جو نالو نه اُن وقت خبر هئم نه هاڻ. ٻئي بافضيلت اُٿڻ، ويهڻ، هلڻ چلڻ ۽ ڳالهائڻ ۾ محتاط، فيشن ۽ ميڪ اپ اصل نه. لباس سادو سفيد رنگ جو ۽ مٿي تي نه رڳو پوتي پاتل بلڪه ٻُڪل نڪتل. اهڙو هو مسلم معاشرو. اياز قادري به هڪ روايتي خاندان جو فرد بلڪل ان ٻُوساٽيل ماحول ۾ نکڙيو. ننڍي عمر ۾ ئي جمعيت الشعراءِ سان لاڳاپيل رهيو ۽ معمر حضرات حاجي محمود خادم، ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل، نواز علي نياز ۽ ٻين اهڙن اڪابرن جي صحبت ۾ رهيو. انهيءَ هوندي به دل ۽ ذهن جا دروازا ٻوٽيل نه رکيائين. ترقي پسند تحريڪن، هاري مزدورن مسئلن، سياسي اُٿل پٿل سان واڳيل رهندو آيو.
سندس لاڙڪاڻي وارو گهر ته ٺهيو پر سندس ڪراچيءَ واري فليٽ ۾ ڏس ته محمد ابراهيم جويو، رباني، جمال ابڙو، سراج، حيدر، بخش جتوئي، مولوي نذير حسين ۽ هر قسم جا ماڻهو ويٺا آهن. سنڌي ادبي سنگت جون ميٽنگون وٽس پيون ٿين. مشاعرا پيا ٿين، ڪهاڻيون پيون پڙهجن ۽ قومي ۽ معاشي توڙي سماجي مسئلا پيا بحث هيٺ اچن ۽ جيڪو به پروگرام ٺاهيو قادري صاحب کلندي کلندي پنهنجون خدمتون پيو آڇي ۽ ڀرپور تعاون ۾ عملي حصو پيو وٺي. انڪار ڪندوته به پيو کلندو ۽ هٿ جي تري کولي نه! نه! پيو ڪندو.
اخلاص ۽ اخلاق جو مجسمو. هئو اهل تشيعه جو پر ڪڏهن به اهڙو ذڪر نه ڪيائين، نه بحث ڪيائين. جيتوڻيڪ الطاف قادري بحث جو ڪوڏيو ۽ پنهنجي مسلڪ جي حمايت ۾ جوشيلو ٿي ويندو هو پر اياز قادري کيس به کلندي کلندي ماٺ ڪرائي ڇڏيندو هو. تعصب کان بلڪل پاڪ، تنقيد ٻڌڻ لاءِ تيار. ايڏو کليل ذهن جو، نماز به سُني مسجد ۾ پڙهندو هو. مونکي اڪثر مغرب يا عصر نماز تي گاڏي کاتي واري ميمڻ مسجد ۾ ملندو هو. پڇانس ته ”اياز هي ڇا؟ نماز ته سُنين سان گڏ پيو پڙهين“، کلندي چوندو هو ته نماز، جماعت ۽ صفون قطارون ته هت ٿين ٿيون مقرر وقت تي. هتي ته الائي ڇا آهي نه وقت سر نمازون نه صفون نه باقاعدگي!“ مان ڪوڙ ڪو نه ٿو ڳالهايان ڀلي قادري صاحب کان پڇي ڏسو. سندس کلڻ ۽ ڳالهائڻ جو انداز ايڏو پيارو ۽ معصوماڻو آهي جو هر وقت اکين آڏو پيو ڦري.
الطاف جو والد صاحب ميان غلام عباس قادري صاحب گذاري ويو ته قادرين ۾ هڪ خال پيدا ٿي ويو ۽ اياز کي راضي ڪيائون ته نوڪري ڇڏي ڪراچيءَ کي خيرآباد چئي اچي، لاڙڪاڻو وسائي. سندس گهاٽو وفادار ۽ ذهين يار هئو، مرحوم تاج محمد ابڙو. ان سان صلاح ڪيائين ته ان سندس ڀرپور تائيد ڪئي ۽ پڻ همٿائيو. اتفاقاََ مان به تن ڏينهين لاڙڪاڻي ۾ هئس، تاج محمد جي موجودگيءَ ۾ مونسان صلاح ڪيائين، چيائين ته ”ٻني ٻارو اٿم، وڪالت به ڪندس، برادري به سڄي هتي اٿم، سو کڻي ٿو بسم الله ڪيان!“ مان پنهنجي راءِ زوريءَ ۽ زوردار نموني ڪنهن تي ٿوڦيندو ناهيان. سو آرام آرام سان سمجهايو مانس ته پڪي عمر ۾ نوان نوان تجربا نه ڪري. چيم وڪالت جون نامحروميون، زمينداريءَ جا پيچ ۽ برادري جون گهنتريون کيس دلشڪستو ڪري ڇڏيندا. چيومانس ته ”ڀائو جنهن مٽي مائٽي ۽ برادري تي تون ڪُڏين ٿو اُن جا ڏک ۽ ڏنگ سهي ڪو نه سگهندين!“ پر پتي تي پاڻي ڪو نه پيس ۽ پنهنجي فيصلي تي قائم رهيو، چيومانس ته ”ڀائو تنهنجي منظم زندگي، وقت جي پابندي، لکڻ پڙهڻ ۽ پڙهيل لکيل طبقي سان اٿڻ ويهڻ صرف ڪراچيءَ ۾ پروفيسر رهڻ سان قائم رهي سگهي ٿو. هتي جڏهن عملي تجربا ٿيندئي تڏهن هٿ هڻندين. سو ڇا ڪر جو ڊگهي موڪل وٺ ۽ ڀلي لاڙڪاڻي ۾ ٻارنهن مهينا پاڻ کي آزمائي ڏس!“ شامل راءِ نه ٿيو پر ائين ڪيائين. پوءِ ڏٺم ته لاڙڪاڻو ڇڏي، اچي ڪراچيءَ ۾ تعليمي ۽ تدريسي سلسلو جاري رکيائين.
ڪراچيءَ ۾ مليم ته بنا ڪؤڙاڻ جي چيائين ته، ”جمال سچو آهين جيڪي تو چيو ائين ئي ٿيو.“ هينئر ڪراچيءَ ۾ معزز باعزت باڪردار ماڻهو آهي. صحت ڪري پئي اٿس. شايد ذيابيطس جي بيماري اٿس. ڏاڍي منحوس بيماري آهي، ڊاڪٽر چون ٿا ته ذيابيطس بذات خود بيماري ناهي پرٻٽيهه بيمارين جي ماءُ آهي. �