ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�ندر کائي ٿي وڃي، قادري صاحب ڪمزور ٿي ويو آهي، نظر به گهٽجي وئي اٿس ۽ ڪراڙو ٿو لڳي. شيريٽن هوٽل ۾ لاڙڪاڻي واسين جو جلسو هيو، ان ۾ تقرير ڪندي چيائين ”اسين ڪراڙا پيرسن ماڻهو!“ ائين جو چيائين ته مون کانئس مائيڪ ڦري زور سان چيو ته، ”ڪوڙ ٿو ڳالهائي مونکان ٻه سال ننڍو آهي ۽ مان اڃا جوان آهيان!“ منهنجي انهيءَ ارڏائي تي کلندي تقرير جاري رکندي چيائين ته ”جمال سچ ٿو چوي!“ اياز ڏاڍو پيارو ماڻهو آهي، ڏاڍو پيارو ماڻهو آهي وڏائي تصنع کان ڪوهين ڏور.
اياز قادري جي ڳالهه ڪندي سندس همنام شيخ اياز جو به ذڪر ڪندو هلان. شيخ اياز منهنجي ننڍپڻ جو دوست ڪونهي، نه وري ڪا خاص دوستي آهي. هو جبل جيڏو اوچو ۽ مضبوط آهي. ڄاڻ جو درياهه، بلڪ سمنڊ، مون کيس پهريون دفعو 45-1944ع ۾ سنڌ مدرسه جي هاسٽل خيرپور هائوس ۾ ڏٺو. سنهو، خوبرو، تيز فهم ۽ سندس گهور ڏاڍي تيز. معنيٰ خيز ۽ سحر انگيز هئي. اسين ٻئي ڪوهين ڏور هياسين. مان خاڪسار خاڪي پوش بيلچي بردار سپاهي، اياز ايم اين راءِ جو پوئلڳ. کاٻي ڌر جو ترقي پسند ماڻهو. ائين جُدا ڇيڙن تي بيٺل. اسان الائي ڪيئن ڄڻ ته هڪ نقطي تي بيٺا هئاسون. اهو نقطو هيو اخلاص جو، پيار جو، هڏ ڏوکي ۽ همدرد هجڻ جو. ڪي ماڻهو هڪ ئي نظر ۾ ائين لڳندا آهن ڄڻ صدين کان واقف هجن. دل چاهيندي هئي ته هڪٻئي سان ڳالهائجي ۽ گڏجي ويهجي، نه هن وٽ وقت هو نه مون وٽ. هو شاگرديءَ جي زماني ۾ ئي وڏو عالم، دانشور، نهٺو ۽ پيارو ماڻهو هو.
جڏهن به آمهون سامهون ٿيندا هئاسين ته اکيون هڪٻئي کي ڄڻ ته ورهين کان سڃاڻنديون هيون ۽ ڪجهه چوڻ چاهينديون هيون، پر خيالن جي ڏي وٺ ڪا نه ڪئيسون، باقي اهو ظاهر هيو ته ٻنهيءَ کي هڪٻئي لاءِ ڀرپور عزت هئي، عزت ئي بنياد آهي، حال توڙي مستقبل جي تعلقات جو. مونکي هن لاءِ ۽ هن کي مون لاءِ بيحد عزت آهي، مون لاءِ اهو وڏو اعزاز آهي، هن لاءِ نه. ڇو ته هو اسان جهڙن کان تمام مٿانهون، بلند ۽ بالا آهي. اسان جا تعلقات ڏاڍو آهستي آهستي وڌيا. خيرپور هائوس ۾ مانيءَ جي ڪلب جو مان مئنيجر هيس. وري روپ ولاس هاسٽل مئڪلوڊ روڊ تي آياسون ته به جنهن ڪلب جو مان ميمبر هيس اها ايمانداري ۽ سٺي مانيءَ جي لحاظ کان مشهور هئي. اياز به مونکي چئي ان ڪلب جو ميمبر ٿيو. شايد اڳ ۾ به ذڪر ڪري آيو آهيان ته ديهاتي بورچي ڌڻي بخش مستوئي ڪيئن اگهاڙو جواب ڏنو، شيخ صاحب کي ۽ شيخ صاحب ڪاوڙجڻ بجاءِ کلندي اچي مون سان قصو بيان ڪيو. ايل ايل بي پاس ڪري شيخ صاحب ڪجهه عرصو ڪراچيءَ ۾ خالد اسحاق سان گڏجي وڪالت ڪئي ۽ پوءِ سکر هليو آيو.
پراڻي سکر ۾ هڪ وڏو شاهي گهر رهائش لاءِ وٺي، ڪئينس روڊ تي آفيس کوليائين. سندس ذهانت، محنت ۽ ماڻهن سان هڏڏوکي ۽ همدردي واري رويي، سندس وڪالت جي ڌنڌي کي جلدي ئي ايترو چوٽ چاڙهي ڇڏيو جو شمس الدين شاهه جهڙا سينئر قابل ۽ شريف وڪيل به ساڻس حسد ڪرڻ لڳا. اهو حسد ڪو خراب معنيٰ وارو ناهي. انهيءَ کي پروفيشنل جيلسي سڏيندا آهن. جيئن ڊاڪٽر ڊاڪٽرن سان ۽ دڪاندار دڪاندارن سان حسد ڪندا آهن ۽ اهو فطري آهي. مون جهڙو نئون سيکڙاٽ لاڙڪاڻي ۾ ويو ته قاضي فضل الله صاحب جهڙو وڏو وڪيل ۽ وڏو ماڻهو به هڪ ڏينهن مون کي چئي ويٺو ته ”بابا وڃي نوڪري ڪر، اجايو ڇو ٿو اسان جي روزگار تي لت ڏين!“
روزانو شام جو وڪيلن جي آفيس تي ٻين وڪيلن بابت چرچا ۽ پچر هلندي هئي. اياز پنهنجي ڌُن وارو، پنهنجي محنت ۾ مصروف، ڏينهن رات ڪم سان لڳو پيو هوندو هو. انهيءَ ڪري ڪنهن کي ٽائيم نه ڏئي سگهندو هو. سندس دوست به تمام محدود هئا. مان ته پاڻ کي انهن ۾ به شامل نٿو سمجهان. محمد ابراهيم جويو صاحب علمي سطح تي سندس ويجهو هو ۽ هو اياز تي سندس روبرو تنقيد به ڪندو هو ۽ اختلاف به. ربانيءَ سان به ڪافي حجائتو آهي. اڃا تائين مان ۽ رباني، اياز سان پرنس ڪامپليڪس ۾ ملڻ ويندا آهيون ته هنن ٻنهي ۾ ڪافي ويجهڙائپ ۽ رازدارانه گفتگو ۽ چرچا گهٻا ٿيندا آهن. رباني ڪڏهن اياز جون ڪچايون ڦڪايون ورجائيندو آهي ته اياز کلندي کلندي کيس ٽن آڱرين جو ڀونڊو ڏيکاريندو آهي ۽ رباني پنهنجي مخصوص انداز ۾ کڳيون هڻي کلي ماٺ ٿي ويندو آهي. مان اهڙي ۽ ايڏي حجت جو تصور به نٿو ڪري سگهان. انهيءَ هوندي به مون کي هڪ قسم جو احساس هوندو آهي ته اياز ذهني طورمونکي زياده ويجهو آهي. هو به مونسان ائين ڳالهائيندو آهي جيئن مان هن جي اندر کي چڱي طرح پڙهندو ۽ سمجهندو هجان، ۽ هو منهنجي ماٺ کي سمجهندو ۽ پڙهندو هجي. ڪٿي پڙهيو هئم ته ماٺ کي به پنهنجي طاقت گويائي آهي ۽ اهو بلڪل سچ آهي.
مان ۽ اياز نوان نوان وڪيل هئاسون. مان لاڙڪاڻي ۾، اياز سکر ۾. لاڙڪاڻي جي ماڻهن جو اڪثر سکر ڏي منهن هوندو آهي ڇو ته سکر نه رڳو سڄي اتر سنڌ، بلوچستان بلڪ ڏکڻ پنجاب، ملتان تائين، لاءِ هڪ وڏي منڊي (مارڪيٽ) جي حيثيت رکي ٿو. مان به هڪ ڏينهن ريل رستي سکر پهتس. ٽانگي ۾ چڙهي سڌو ٽاور تي لٿس ۽ بازار ۾ ويس. لڙي ٽپهري ٿي وئي، ڪنهن سان ملان؟ ڪاڏي وڃان؟ سج لهڻ وارو هو ته پڇائيندو وڃي شيخ اياز جي ڪئينس روڊ واري آفيس ۾ پهتس، شيخ صاحب خوش پوشاڪ ۽ خوش خوراڪ ماڻهو آهي. فل سوٽ پاتل هئس. مونسان ڏاڍي قرب سان مليو. وٺي وڃي پنهنجي ننڍڙي ڊرائنگ روم ۾ ويهاريائين، چانهه وغيره پيتي سون ۽ پوءِ اياز اٿي کڙو ٿيو چيائين ”تون ويهه مونکي ٿورو ڪيسن جو اڪلاءُ ڪرڻو آهي.“ مون چيو ”ڀلي!“ ويندي ويندي مڙي مونکي چيائين ته ”متان هليو وڃين، ويهجان، مان اچان ٿو!“ اهڙي پنهنجائپ ڏسي مان ويهي رهيس. اٺ وڳا، نو وڳا، ڏهه وڳا، مان اچي ڪڪ (بور) ٿيس، دٻيل پيرن سان سندس آفيس واري ڪمري ۾ ويس، ڏٺم ته هڪ ٽائيپسٽ ويٺو هو جنهن کان هرهڪ ڪيس متعلق نوٽ ٽائپ پئي ڪرايائين سو به اهڙي ترتيب سان جو حيرت لڳم، هر هڪ ڪيس جي فريادي ڌر جو موقف، ان جون اوڻايون، ملزم ڌر جي بچاءَ جي رِٿا (ٿيوري) ۽ پوءِ هرهڪ شاهد جي شاهديءَ جو تت ۽ سندس آڏي پڇا جا ڪجهه سوال. منهنجي کج (بوريت) اڏامي وئي، چيم مار! هي ماڻهو پنهنجي ڌنڌي ۽ ذميواريءَ سان ڪيڏو سچو آهي. مان وري ننڍي ڪمري ۾ اچي ويٺس.
ساڍي ڏهين بجي مهل رات جو جمال صديقي وٽس آيو ۽ اڱڻ تي بيهي اياز کي سَڏ ڪيائين، نشي ۾ ٽٻ هئو. اياز اٿي وٽس آيو جمال صديقي چيس ”اٿي هل مونسان، اهڙو حسن ۽ گهنگهروءَ جي جهنڪار ڏيکاريندو سانءِ جو دنيا جهان وساري ڇڏيندين!“ پاڻ ۾ ڏاڍا گهرا هئا پر اياز معذرت ڪيس ته هو ڪم ۾ مصروف هو. جمال ٻانهن کان جهلي چيس ته ”اياز تو جهڙو اهل دل ماڻهو هن وير ۽ ههڙي خنڪي واري موسم ۾ دنيائي ڪم جي ڳالهه ٿو ڪرين!“ اياز نه